رودخانه جاجرود
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جـاجـرود، رودخـانـه rūd-xāne-ye jājrūd ، بزرگ‌ترین رودخانه در شهرستان
شمیران، با حوضۀ آبریزی به مساحت ۸۰۰‘۶۹ هکتار و با متوسط جریان آب سالانه به میزان ۳۵۰ میلیون مـ۳.
[ویرایش]
این رودخانه که از هزاران جوی و چشمۀ کوچک و بزرگ در مناطق
لواسان و
رودبار قصران، و در این محدودۀ جغرافیایی فراهم می‌شود، تا پیش از احداث
سد لتیان طی سالهای ۱۳۴۲-۱۳۴۶ ش، در جنوب شهر لواسان کنونی از مجاورت روستایی به نام لتیان و از سمت غرب کوههای
آراکوه و
کوه جاجرود وارد
درۀ جاجرود می‌شد و پس از طی مسافتی حدود ۳۵ کمـ به
جلگۀ ری و
ورامین می‌ریخت و زمینها و روستاهای آن مناطق را آبیاری می‌کرد.
[ویرایش]
بخش عمدۀ آب این رودخانه پس از احداث سد لتیان، صرف آب آشامیدنی مردم تهران می‌شود و تنها درصدی از آن در هنگام بهار از دریچۀ سد خارج می‌شود و مسیر تاریخی خود را طی می‌کند و به
دشت ورامین می‌رسد.
[ویرایش]
در فاصلۀ ۱۰کیلومتری شمال
پاکدشت ورامین،
رودخانۀ دماوند و رودخانۀ بومهن یا
سیاه‌رود به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند. در پایین‌دست تقاطع این رودخانه‌ها در ۱۳۸۹ ش/ ۲۰۱۰ م، سد جدیدی به نام
سد ماملو احداث شده است تا امکان ذخیره‌سازی و تأمین آب شهرستانهای ورامین و پاکدشت فراهم گردد و این سرزمینهای حاصلخیز و پربار که قابلیت ۳ بار کشت را در سال دارند و جمعیت زیادی در آنجا به کشاورزی مشغول‌اند، از رونق نیفتد.
[ویرایش]
شاخه‌های رودخانۀ جاجرود را می‌توان به ۳ دستۀ عمده تقسیم کرد: ۱. شاخابه‌های شرقی، ۲. شاخابه‌های شمالی، ۳. شاخابه‌های شمال غربی و غربی.
شاخابه‌های شرقی رودخانۀ جـاجرود شامل ۳ رودخانـۀ مجـزا و اصلی است: الف ـ
رودخانۀ شاه‌نشین، ب ـ
رودخانۀ لواسان، ج ـ
رودخانۀ برگ جهان.
سرچشمۀ نخستینِ این رودخانه از
سیرک‌سر در ارتفاع ۳۷۱‘۲متری از سطح دریا آغاز می‌شود و به سمت غرب جریان می‌یابد. یکی از دره‌هایی که در این منطقه وجود دارد و آب از آن جاری است،
آب‌لنجانی نام دارد. افزون بر این، چند چشمه نیز در سینه‌کش جنوبی
نرده‌کوه وجود دارد که از سرچشمه‌های رودخانۀ شاه‌نشین به شمار می‌روند. بخشی از آب
سد لار نیز برای تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی روستاهای
علایین و
کلان، به این منطقه اختصاص‌یافته‌است.
این رودخانه دارای دو شاخه است:
شاخۀ شرقی که آب دره‌ها و چشمه‌های قسمت غرب نرده‌کوه و دامنه‌های جنوبی
کوه فیل‌زمین و دامنه‌های شرقی
کوه زارع بـه آن می‌ریزد و در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی به روستای
لواسان بزرگ می‌رسد و در جبهۀ غربی روستا به شاخۀ دیگر رودخانۀ لواسان می‌پیوندد. طول این شاخه از رودخانۀ لواسان حدود ۵ کمـ است و اهالی محلی آن را دورآستانه یا پهلوان‌جو می‌نامند.
شاخۀ غربی رودخانۀ لواسان بزرگ از آب دره‌ها و چشمه‌های سمت غرب کوه زارع و دره‌ها و چشمه‌های دامنه‌های جنوبی
گردنۀ گل‌سرداب و
گردنۀ لواسان شکل می‌گیـرد و در جهت شمـال غـربی ـ جنوب شرقی ضمن آبیاری مزارع و مراتع طول مسیر، در غرب روستای لواسان به شاخۀ دیگر رودخانۀ لواسان متصل می‌شود و در امتداد مسیر جنوب، در غرب روستای کلان به رودخانۀ شاه‌نشین می‌پیوندد و به سمت غرب روانه می‌گردد.
این رودخانه هنگام گذشتن از کنار روستای
چهارباغ، رودخانۀ چهارباغ نامیده می‌شود و آبِ دست‌کم ۳ چشمه ازجمله
چشمۀ نساک در این روستا به آب رودخانه افزوده می‌شود و در جهت غرب به روستای
رسنان می‌رسد. از دامنه‌های جنوبی
کوه خورندان ــ در سمت شمال روستای رسنان ــ دره‌ها و چشمه‌هایی به سمت جنوب امتداد می‌یابد و آب آنها در جنوب غربی روستای رسنان، بـه این شعبۀ رودخانه ــ که در رسنان بـه نام
رودخانۀ رسنان خوانده می‌شود ــ می‌ریزد. مهم‌ترین این دره‌ها
تنگ کریم نام دارد که دارای آب دائمی است و در گذشته، چند رشته قنات نیز در آن حفر کرده بودند تا کمبود آب روستا را جبران نمایند. برخی از این قناتها هم‌اکنون نیز آبدهی دارند.
بدین‌ترتیب، رودخانۀ شاه‌نشین پس از گذشتن از کنار روستای علایین و کلان، به رودخانۀ لواسان بزرگ ملحق می‌شود و از روستاهای چهارباغ و رسنان می‌گذرد و در جنوب روستای
نیکنام‌ده با رودخانۀ برگ جهان یکی شده، نام
رودخانۀ لوارک به خود می‌گیرد و پس از عبور از جنوب مزارع
زیادآباد،
آلون و
پُلکدی به منتهاالیه شرقی دریاچۀ سد لتیان می‌ریزد. طول این شاخابه از رودخانۀ جاجرود حدود ۱۷ کمـ است.
رودخانۀ برگ جهان اصلی‌ترین و پرآب‌ترین شاخۀ بخش شرقی رودخانۀ جاجرود است. آب این رودخانه از دره‌ها و چشمه‌های سمت غرب کوه خورندان و دامنه‌های جنوبی
گردنۀ سور ــ در سمت شمالی روستـای بـرگ جهان ــ و دامنـه‌های شرقی کوه پنه‌دره سرچشمه گرفته، از همه طرف به روستای برگ جهان وارد می‌شوند. آب این چشمه‌ها پس از تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی اهالی برگ‌جهان، به سمت جنوب جریان می‌یابد و از سمت غرب
کوه لَزیم‌بره و روستای نیکنام‌ده عبور می‌کند و به رودخانۀ شاه‌نشین ــ که در این منطقه رودخانۀ لوارک نامیده می‌شود ــ می‌ریزد.
در اطراف روستای برگ جهان حداقل ۲۲ چشمۀ کوچک و بزرگ وجود دارد که مهم‌ترین آنها نهرهای
چالین‌بری،
سرده،
شاهان،
آبک،
شیران، لزیم‌بره و
زیادآباد هستند. همچنین مهم‌ترین قسمتهای اطراف روستای برگ جهان که دارای آب روان‌اند،
درۀ پلنگ‌چال،
درۀ تنگ‌هور،
تنگۀ پاسویک،
تنگۀ شنادار یا شنه‌دار،
دشت اندار،
تنگۀ اندار،
تنگۀ میان‌رو،
تنگۀ کناررو و
کوه فراق‌کش نامیده می‌شوند. طول رودخانۀ برگ جهان از دورترین سرچشمه که گردنۀ سور نام دارد، تا رودخانۀ لوارک، حدود ۶ کمـ است. از دامنه‌های شمالی آراکو و دره‌های آن، چشمه‌های کوچک و عمدتاً فصلی به رودخانۀ شاه‌نشین یا لوارک می‌ریزند که دارای آب زیادی نیستند و بیشتر توسط مالکان مزارع و باغهای اطراف چشمه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
شاخابه‌های شمالی رودخانۀ جـاجرود شامل دو شاخـۀ اصلی است: الف ـ
رودخانۀ افجه، ب ـ
رودخانۀ کُند.
آب رودخانۀ افجـه از دره‌هـا و چشمه‌های دامنۀ غربی
کوههای اندار و
کوه دشته و دره‌ها و چشمه‌های جنوبی قلۀ
کوههای سیاه‌ریز،
ریزان، و
آتش‌کوه فراهم می‌شود. مهم‌ترین چشمه‌های این حوضۀ آبخیز،
چیک‌چیکک، چشمه‌های
دشت هویج،
آبشار سوستون،
آبشار چُرند،
گرچال،
باغ‌دنبال و
چهارچشمه نام دارد. نیز مهم‌ترین دره‌های اطراف افجه که آب نسبتاً دائمی در آنها جریان دارد،
تخت‌چالی،
ولشک،
پنه‌دره(پونه‌دره)،
گوگرانه،
گوخسون(محل خوابیدن گاو) و چند درۀ دیگرند.
افزون بر مناطق و کوهها و دره‌های ذکرشده، از دامنه‌های شرقی و جنوبی کوه و
قلۀ ساکا نیز آب دره‌ها و چشمه‌های محدودی به رودخانۀ افجه می‌ریزند و بر میزان آب آن می‌افزایند. آب دره‌ها و چشمه‌های یادشده در سمت شمال شرقی افجه به یکدیگر می‌پیوندد و از سمت شرق افجه و روستاهای
سینک و
هنزک عبور می‌کند و به ناحیۀ باغ‌دره در شمال محلۀ
ناران لواسان می‌رسد؛ آن‌گاه از میان درۀ عمیق میان محلۀ ناران و روستاهای
تیمورآباد و
سبوکوچک به ناحیۀ
کلاک واقع در جنوب لواسان وارد می‌شود و از آنجا به دریاچۀ سد لتیان می‌ریزد.
شاخۀ فرعی رودخانۀ افجه که از چشمه‌های دامنۀ جنوب غربی قلۀ ساکا سرچشمه می‌گیرد، از سمت غرب روستای افجه به ناحیۀ
سرلو،
سیاله و روستای
انباج می‌رسد و پس از عبور از غرب روستاهای سینک و هنزک در محلی به نام کلان، واقع در شرق کوه باغ‌دره به شاخۀ اصلی رودخانۀ افجه می‌پیوندد. مهم‌ترین دره‌های شاخۀ فرعی رودخانۀ افجه که آب در آنها جریان دارد،
تنگ‌نبی،
باغ‌پایین،
گِل‌اویک و
لش‌چمن است و مهم‌ترین چشمۀ آن «
چشمۀ امام تقی» نام دارد. نام رودخانه‌های افجه را اهالی بومی منطقه، رودخانۀ مَلْبِدو نیز می‌گویند. درازای این رودخانه از سرچشمه‌های آغازین تـا دریاچۀ سد لتیان، حدود ۱۱ کمـ است.
رودخانۀ کند دارای ۳ شاخۀ فرعی است: ۱) رودخانۀ کند، ۲)
رودخانۀ بوجان، ۳)
رودخانۀ ناصرآباد.
=
=
آب رودخانۀ کند از دره‌ها و چشمه‌های دامنۀ غربی قلۀ ساکا، دامنه‌های جنوب غربی آتش‌کوه، و دامنه‌های جنوبی کوه و
قلۀ مهرچال با ارتفاع ۹۱۲‘ ۳ متر سرچشمـه می‌گیرد. در حـوضۀ آبخیـز یادشده ۴ درۀ اصلی وجود دارد که آب چشمه‌های منطقه را در خود جای می‌دهد و به سمت مرکز روستای
کند بالا و
کند پایین هدایت می‌کند، سپس به سمت جنوب از مزارع
کرت و
کیور گذشته، در منطقۀ پشت
لاریجان به
رودخانۀ بوبان می‌پیوندد:
درۀ نخست در سمت شمال روستا واقع است و تخت‌شاهک نام دارد. این دره در ادامۀ مسیر خود به سمت شمال مناطق
گت‌فریجار،
کوه ماپیرزنک و
یخچال را پشت سر گذاشته، به آتش‌کوه می‌رسد.
درۀ دوم در سمت شمال غربی، و به نام کُماچغولین است. این دره در ادامه به سمت شمال به
سیاه‌گاهره،
اسپی‌گردن (گردنۀ سپید)،
پَسدِز و سرانجام جبهۀ غربی آتش‌کوه ختم می‌شود.
درۀ سوم که از بقیۀ دره‌ها پرآب‌تر است، کفترلو یا درۀ کفترخوان نام دارد و مناطق مهم آن
اَشتل،
چشمۀ جومه‌شوران و
لویک نام دارد و انتهای آن به آتش‌کوه می‌رسد.
درۀ چهارم درۀ جوهک خوانده می‌شود و در سمت شمال غربی روستا واقع است و به
کوه کهو ختم می‌شود.
مهم‌ترین چشمه‌های پرآب حوضۀ آبخیز رودخانۀ کند جومه‌شورون (چشمه‌ای که لباس در آن می‌شویند)،
دوآب،
تخت‌شاهک،
فِتیزار،
کفترلو و
هشنه نام دارد. اهالی روستای کند شاخۀ شرقی رودخانۀ کند را پی‌تپه، و شاخۀ غربی آن را هشنه می‌نامند.
رودخانۀ بوجان دارای آب زیادی نیست. عمدۀ آب این رودخانه از
کوه یخچال، واقع در شمال روستای
بوجان سرچشمه می‌گیرد. مهم‌ترین چشمه‌های این رودخانه
کوه‌سیاه،
ذوالفقاری، و
وارِنجرو نام دارد. این رودخانه در مسیر شمال شرقی ـ جنوب غربی جریان دارد و پس از تأمین آب آشامیدنی اهالی و آبیاری باغهای روستا در جنوب روستای بوجان به
رودخانۀ ناصرآباد می‌ریزد.
آب رودخانۀ ناصرآباد نیز چندان قابل‌توجه نیست. آب این رودخانه از دامنه‌های غربی کوه یخچال و کوه‌سای یا
سیاه‌کوه از شمال روستای
راحت‌آباد سرچشمه می‌گیرد و پس از تأمین آب این روستا، در جهت جنوب ادامه می‌یابد و از شرق روستای ناصرآباد عبور کرده، به رودخانۀ بوجان و سپس رودخانۀ کند متصل می‌شود.
چند چشمه نیز از دامنه‌های شرقی
کوه ورجین به رودخانۀ ناصرآباد می‌ریزد که مهم‌ترین آنها چشمۀ
درۀ رودبارک، چشمۀ
درۀ گل‌تنگه،
چشمۀ کردیان که از
کوه پَلَک سرچشمه می‌گیرد،
چشمۀ کلثوم واقع در مرکز روستای
کردیان،
چشمه گرچشمه، و
چشمۀ چال‌ناظران اند.
رودخانه‌های بوجان و ناصرآباد پس از پیوستن به یکدیگر در جنوب روستای بوجان از سمت شرق مزارع کردیان، سادات و چال‌ناظران که هریک اکنون به محلی برای سکونت تبدیل شده‌اند، در جنوب
مزرعۀ کیور به رودخانۀ کند متصل می‌شود و در جهت جنوب از مزارع پشت
لاریجان و تنگه یا
بند کرسئون عبور کرده، وارد دشت لواسان می‌گردد و از محله‌های
نجارکلا و
گلندوک در شهر لواسان گذشته، در جنوب مزرعۀ دستگرد به دریاچۀ سد لتیان می‌ریزد. درازای این رودخانه از دورترین سرچشمه تا مخزن سد حدود ۱۴ کمـ است.
در سمت شمال دشت لواسان که اکنون به شهر تبدیل شده است، دره‌هایی وجود دارد که از میان برخی از آنها آب چشمه‌های بلندیهای شمال لواسان به سمت جنوب جاری است. این کوهها و دره‌ها از سمت شرق به غرب به این نامها نامیده می‌شوند:
کوه باغ‌دره (مجاور جادۀ افجه)،
کوه کند،
گل‌تور،
کوهک،
قاضی‌آباد،
تپۀ سرخه، و
نجارکلا(مجاور رودخانۀ کند). برخی از محله‌های شهر لواسان مانند
باغ نظام‌السلطان،
گلندوک،
مزرعۀ باستی،
توک‌مزرعه،
استلک و
نوشانی در دهانۀ دره‌های سینه‌کش جنوبی کوه ورجین قرار گرفته‌اند و از آب آنها بهره‌برداری می‌کنند. افزون بر این دره‌ها، در شماری از محله‌های شهر لواسان مانند
باستی،
جائیج، گلندوک و باغ نظام‌السلطان چشمه‌هایی وجود دارد که آب بخشی از محله‌ها را تأمین می‌کنند. هرچند آب این دره‌ها و چشمه‌ها در بیشتر موارد در حدی نیست که به افزایش آب رودخانۀ جاجرود کمک کند، اما در هنگام بارندگیهای شدید، سیلابهایی از آنها جریان می‌یابد که قابل توجه‌اند.
شاخابه‌های این بخش از رودخانۀ جاجرود که در منطقۀ
رودبار قصران واقع‌اند، بخش عمدۀ آب رودخانۀ جاجرود را تأمین می‌کنند و بیشترِ آنها رودخانه‌های دائمی‌اند. این شاخابه‌ها در جهت عکس حرکت عقربه‌های ساعت عبـارت‌انـد از: الف ـ
رودخانۀ امامه، ب ـ
رودخانۀ زایگان، ج ـ
رودخانۀ شمشک، د ـ
رودخانۀ دربندسر، ه ـ
رودخانۀ آهنگرک، و ـ
رودخانۀ آهار.
منشأ آب رودخانۀ امامه از دامنه‌های غربی کوه‌سای یا سیاه‌کوه و دره‌ها و چشمه‌های سمت غرب
قلۀ مهرجان و دامنه‌های جنوبی کوه و
قلۀ هم‌هن با ارتفاع ۵۹۰‘ ۳ متر است. رودخانۀ امامه دارای دو سرشاخۀ فرعی است:
سرشاخۀ اول این رودخانه در میان درۀ عمیقی ــ که بین کوههای سیاه‌کوه، مهرچال و
قلۀ پیرزن‌کلون در سمت شرق و کوههای هم‌هن در غرب، واقع شده است ــ جریان دارد. این سرشاخه نسبت به سرشاخۀ دیگر پرآب‌تر است و حدود ۵ کمـ طول دارد و در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی جاری است. مهم‌ترین دره‌های این مسیر که دارای آب جاری‌اند، از جنوب به شمال، کوه‌سای،
سیاه‌پلاس،
قرقک،
لارتنگه که چشمۀ مهم
پلک در آن جاری است،
لاره و پیرزن‌کلون نام دارند.
سرشاخۀ دیگر رودخانۀ امامه از شمال غربی به جنوب شرقی جریان دارد و در جنوب
قلعۀ امامه و حدود ۲۰۰ متری شمال باغ‌تنگه به سرشاخۀ دیگر می‌پیوندد. دره‌ای که این شاخۀ رودخانۀ امامه در آن جریان دارد، در حقیقت یکی از دره‌های سینه‌کش جنوب شرقی کوه هم‌هن است. دره‌های فرعی این مسیر به نامهای
لارک،
اسپیدچال،
اسپی‌خاص و
درۀ هم‌هن خوانده می‌شوند. این دو شاخۀ رودخانۀ امامه پس از پیوستن به یکدیگر، و عبور از باغ‌تنگه، از سمت مشرق روستاهای امامۀ بالا و امامۀ پایین و سمت غرب مزارع
لت‌مون به سمت جنوب شرقی ادامه می‌یابد و از دامنه‌های شمال غربی کوه ورجین و دامنه‌های جنوب شرقی کوههای
اورجین عبور کرده، به روستای
کلوگان می‌رسد و در پایان در ناحیۀ کمرخانی به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. طول این رودخانه از سرمنشأ تا اتصال به رودخانۀ جاجرود حدود ۱۸ کمـ است و در سالهای پربارش و در زمستان و بهار، آب زیادی را به رودخانۀ جاجرود منتقل می‌کند. یادآوری این نکته لازم است که در طول مسیر حدفاصل روستای کلوگان و امامه، آب چند چشمه به رودخانۀ امامه می‌ریزد که مهم‌ترین آنها
چشمۀ درازبال،
چشمۀ دشتک و
چشمۀ پدر است.
روستای زایگان رودخانه‌ای ندارد، اما از کنار آن رودخانه‌ای عبور می‌کند که یکی از شاخه‌های پرآب رودخانۀ جاجرود است و شامل ۶ شاخابه با این نامها ست: ۱)
رودخانۀ سیروندی، ۲)
رودخانۀ خاتون‌بارگاه، ۳)
رودخانۀ گرمابدر، ۴)
رودخانۀ آبنیک، ۵)
رودخانۀ لالان، ۶)
رودخانۀ روته.
آب این رودخانه از دامنۀ شمالی کوه پیرزن‌کلون (پیرزن‌کلوم) و دره‌ها و چشمه‌های دامنۀ کوه و
قلۀ کاسونک و دره‌ها و چشمه‌های دامنۀ غربی
تنگ گرگ‌کش سرچشمه می‌گیرد. آب دره‌های کوه پیرزن‌کلون و کاسونک از جنوب به شمال جریان دارند و با پیوستن به آب دره‌های تنگ گرگ‌کش که از شرق به غرب جاری است، در ادامۀ مسیر به سمت غرب، در محل مزارع و مراتع
شیربرکش، به رودخانۀ خاتون‌بارگاه پیوسته، از مزارع منطقۀ
پیرجبار می‌گذرد و در جنوب روستای
گرمابدر به رودخانۀ گرمابدر می‌پیوندد.
مهم‌ترین دره‌هایی که در این حوضۀ آبخیز واقع‌اند و آب دائمی دارند،
چارزگرد،
صدچال،
چارزکمر،
سوربندی،
بَندابون،
لَپو،
هَشتدَر،
بَل‌تخته،
بَلمِ نو،
سوربندر،
شیورکش و چشمۀ پرآب و معروف
سفیدچشمه هستند. در سمت شمال رودخانۀ سیروندی، کوهی واقع است که از دامنۀ جنوبی آن نیز در فصل بهار رودهای کوچک فصلی جاری می‌شود و به رودخانۀ سیروندی می‌ریزد.
آب این رودخانه از دامنه‌های شمالی
کوه دریوک و دامنه‌ها و دره‌های سمت غرب کوه خاتون‌بارگاه و دامنه‌های جنوبی کوههای
اشترگاه و
کوه خرسنگ شرقی کـه در امتـداد شرقی ـ غربی یکدیگر قرار دارند، تأمین می‌شود و آبی دائمی دارد.
مهم‌ترین دره‌های پرآب این حوضۀ آبخیز شامل
کنگرجاری،
کشتان،
لَسَرَک،
بندامیون،
زرده‌بند،
ولی‌آباد،
دریوک، خاتون‌بارگاه، و
گردنۀ یونجه‌زار (یونزا) است که ادامۀ آنها به ارتفاعات مشرف به
دشت لار ختم می‌شود. مسیر حرکت آب دره‌های این منطقه از شرق به غرب و از شمال به جنوب است و پس از پیوستن به یکدیگر به سمت غرب جریان یافته، در محل مزارع شیربرکش به رودخانۀ سیروندی متصل می‌شود. آب این رودخانه دائمی، و از گواراترین آبهای منطقه است و طول آن از دورترین سرچشمه تا ناحیۀ شیربرکش حدود ۶ کمـ است.
آب این رودخانه چندان قابل توجه نیست و چشمه‌ها و دره‌های زیادی به آن ختم نمی‌شوند. عمدۀ آب این رودخانه از یک درۀ اصلی که در حدفاصل کوههای خرسنگ شرقی و خاتون‌بارگاه شمالی در جهت شمال به جنوب امتداد دارد، تأمین، و جاری می‌گردد. این دره که اهالی آن را
درۀ چشمه‌سر می‌نامند، دارای چشمۀ مهمی به همین نام است؛ کوه انتهای این دره را نیز
کوه چشمه‌سر می‌گویند. طول این رودخانه از سرمنشأ اصلی تا محل پیوستن به دو رودخانۀ قبلی در جنوب روستای گرمابدر، حدود ۵/ ۳ کمـ است.
رودخانۀ آبنیک از شاخه‌های اصلی و پرآب رودخانۀ جاجرود، و دارای حوضۀ آبخیز نسبتاً وسیعی است. آب این رودخانه از دره‌ها و دامنه‌های غربی
کوه سیالیز و کوه خاتون‌بارگاه شمالی،
دشت جانستون، دامنه‌های غربی کوه خرسنگ جنوبی، دره‌ها و دامنه‌های جنوبی کوه خرسنگ میانی، و دره‌ها و دامنه‌های شرقی
کوه جانستون تأمین می‌شود.
مهم‌ترین دره‌های این حوضۀ آبخیز که دارای آب دائمی‌اند،
چشمه‌لو،
کزار،
چال‌باغ،
تون‌پلی،
اسپی‌جانستون،
کک‌دره،
بازندان،
بندجک،
استرک،
چال‌زمین،
خونیک،
گلوگاه،
چال‌کون،
بندبُن و
گرگ‌چال نام دارند. مهم‌ترین چشمۀ این حوضه سفیدچشمه است، و آب مصرفی روستا از آن برداشت می‌شود. طول این رودخانه از دورترین سرچشمه (کوه خرسنگ شمالی) تا جنوب روستای آبنیک ــ محل پیوستن این رودخانه به رودخانه‌های سیروندی، خاتون‌بارگاه و گرمابدر ــ حدود ۵/ ۵ کمـ است.
درازای مسیر رودخانۀ آبنیک و شاخه‌های فرعی آن از نقاط بسیار سرسبز و خنک منطقه است. مسیر این رودخانه یکی از مسیرهای اصلی و انتخابی بسیاری از کوهنوردان حرفه‌ای و دوستداران کوه و طبیعت است و در بیشتر روزهای سال می‌توان گروههایی از آنان را در این منطقه دید.
این رودخانه مانند رودخانۀ آبنیک در این منطقه، از شاخه‌های پرآب و دائمی رودخانۀ جاجرود، و دارای بیشترین دره و چشمۀ پرآب در تمامی مناطق لواسان و رودبار قصران است. آب این رودخانه از دره‌ها و دامنه‌های غربی
کوه‌چال و
کوه عسلک، دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش غربی کوه جانستون، دره‌ها و چشمه‌های جنوبی کوهها، گردنه و قله‌های
کوه ورزآب، دره‌ها و دامنه‌های جنوبی
برج خُلِنو، دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش شرق قله‌های
کوه سرک‌چال، و کوههای
ریگ‌چال و
درۀ پلک تأمین، و از سمت شرق، شمال و غرب به
درۀ لالان ــ که با عمق زیاد در میان کوههای یادشده از شمال غربی به سمت جنوب کشیده شده است ــ جریان می‌یابد.
مهم‌ترین دره‌ها و مناطق دارای آب جاری از لالان به سمت شمال و شمال غربی به نامهای
گودال‌بند،
عسلک،
میون‌چال،
زارع،
چال‌کردن،
وَل‌دره،
چال‌بره،
کرباس‌چال،
حلبی‌چالک،
چال‌چنکک،
بالوخورتو،
وادار،
کش‌کویک،
چم‌زمین(زمین چمن)،
کتله،
اوساگوره،
میان‌کوه،
تلخاب،
آبشار،
بن‌رو،
گت‌چال،
کلون‌بستک،
مطبخ،
خرم‌کیا و
کالِ کاک‌بند، خوانده می‌شوند. نیز نام برخی از دره‌ها و تنگه‌های پرآب سمت غرب رودخانۀ لالان به نامهای
گردنۀ سیلو،
چهارسلطان،
سیاه‌چال،
خاصه‌بن،
شیرمرزه،
یازچالک،
فیل‌گهره،
گوسنگ،
ریگ‌چال،
هفت چشمه،
کهو و
ساکاچال خوانده می‌شوند. دره یا
تنگۀ ورزا،
تنگ لب‌سنگ یا ریگ‌چال،
تنگۀ گت‌روآرک (رودخانۀ بزرگ) و
تنگۀ کوشک روآرک (رودخانۀ کوچک) از مهم‌ترین و پرآب‌ترین تنگه‌های حاشیۀ رودخانۀ لالان‌اند و چشمه‌های مهم این حوضۀ آبخیز
چشمۀ تنگ ورزا،
چشمه‌های هاشم،
چشمۀ رضا، چشمۀ تلخاب و چشمۀ آبشار هستند.
طول رودخانۀ لالان از دورترین سرچشمۀ واقع در شمال غربی (برج خلنو) تا روستای زایگان که محل الحاق رودخانۀ لالان به دیگر رودخانه‌هایی است که از شرق بـه غرب جریان دارند، حـدود ۱۱ کمـ است. طول مسیر این رودخانه مانند رودخانۀ آبنیک و بلکه بیشتر از آن سرسبز، و پوشیده از انواع علوفه و گونه‌های متنوع گیاهان دارویی و صنعتی است.
این رودخانه به‌سبب حوضۀ آبخیز محدودش، آب زیادی ندارد و در بسیاری از سالها که میزان بارش باران کاهش می‌یابد، حتى پاسخ‌گوی نیاز آب آشامیدنی و کشاورزی اهالی روستای
روته نیز نمی‌تواند باشد. عمدۀ آب رودخانۀ روته از دامنه‌های غربی
کوه تیزه‌زردبند،
قلۀ روته،
مزرعۀ لپه‌سنگ، دامنه‌های جنوبی قله‌های سرک‌چال، دره‌های شرقی
گردنۀ لجنی،
کوه‌چمن یا
پی‌نسوم، و تنگه‌های سمت شرق
کوه آبک که در امتداد شمالی ـ جنوبی یکدیگر قرار دارند، تأمین می‌شود.
نام دره‌های دامنۀ کوههای یادشده که آب نسبتاً دائمی دارند، از جنوب به شمال و سمت چپ رودخانۀ روته،
پشت‌لاروک (پشت رودخانه)،
گُله‌لیژدره،
چال‌ولی،
درۀ اَشدَر که چشمۀ مهمی به نام
خونیک دارد،
بندبن،
گردنۀ سوتک و
چال‌مَمِجارک است. دره‌های مهم سمت راست رودخانۀ روته نیز به نامهای
سودره،
تخت‌استلک،
گردنۀ چال‌سودره،
تنگه‌دره،
جاخوردره،
گردنۀ آتشگاه،
بندمیرزا،
اسبی‌ریگ،
سیاه‌بند،
گردنۀ وی‌وِن،
پی‌استل و
لارک نو خوانده می‌شوند. یکی از چشمه‌های پرآب مسیر رودخانۀ روته
چشمۀ اسپی‌ریگ نام دارد که در منطقۀ لجنی واقع است.
در فاصلۀ ۵۰ متری سمت غرب روستای روته، چشمۀ آبی وجود دارد که اهالی روستا آن را مقدس می‌دانند و حکایتهایی در مورد حرمت آن نقل می‌کنند. این چشمه به نام
چشمه‌خونی نامیده می‌شود.
مسیر رودخانۀ روته از شمال به جنوب است و پس از گذشتن از مجاورت روستای روته در ادامۀ مسیر خود به جنوب در منطقۀ
مزرعۀ فردآباد به رودخانه‌هایی که از سمت شرق به غرب می‌آیند، می‌ریزد. طول مسیر این رودخانه از دورترین سرمنشأ حدود ۷ کمـ است.
رودخانه‌ای که در این مقاله به‌سبب عبور از روستای بزرگ زایگان، از آن با نام رودخانۀ زایگان یاد شده است، با ۶ شاخۀ فرعی که از سمت شرق به غرب و شمال به جنوب جریان دارند، در نهایت در ادامۀ مسیر خود به سمت غرب، در کنار شهر
فشم به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد.
رودخانۀ شمشک به‌رغم داشتن حوضۀ آبخیز نسبتاً وسیع و نزدیکی به قله‌های بلند و برف‌گیر که بلندی آنها بیش از ۸۰۰‘ ۳ متر است، به‌سبب گسترش ساخت‌وسازهای بی‌رویه، به‌خصوص مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه که نیاز به آب مصرفی فراوان دارند، فاقد آب جاری قابل توجه و سالم است. آب اندکی که در این رودخانه جاری است، یکی از آلوده‌ترین آبهای منطقه است، زیرا عمدتاً فاضلاب خانه‌ها و آب جاری خیابانها و کوچه‌های سطح شهر است که اصول اولیۀ بهداشتی در آنها رعایت نمی‌شود.
تقریباً آب تمامی چشمه‌های اطراف شمشک به داخل منابع و مخازنی هدایت می‌شود که آب بخشی از محلات را تأمین می‌کنند و پس از مصارف عمومی در اماکن مسکونی، پس‌مانده‌های آن از آنها خارج، و در جویها و کوچه‌ها و نهایتاً رودخانه جاری می‌شوند. بدین‌ترتیب، آب یکی از شاخه‌های اصلی رودخانۀ جاجرود که زمانی سالم‌ترین و گواراترین آبهای منطقه به شمار می‌رفت، دیگر وجود خارجی ندارد.
عمدۀ آب رودخانۀ شمشک قبل از بروز وضعیت یادشده، از دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش غربی کوه‌چمن و پی‌نسوم با ارتفاع ۲۳۸‘ ۳ متر، دره‌ها و تنگه‌های سینه‌کش جنوبی قله‌های سرک‌چال با ارتفاع متوسط ۰۰۰‘۴ متر، و دامنه‌های جنوبی کوه کلون‌بستک کوچک شرقی با ارتفاع متوسط ۹۰۰‘ ۳ متر تأمین می‌شد.
مهم‌ترین دره‌ها و چشمه‌های رودخانۀ شمشک از جنوب به شمال، و سپس غرب عبارت‌اند از:
چشمۀ جوزدارکشون در دامنۀ غربی کوه پی‌نسوم و سمت شرقی روستای
جیرود،
پولادره،
کَکُم‌چال،
درۀ اوبک در سمت شرق روستای
دورود،
درۀ ویاون، درۀ هفت‌چشمه،
درۀ تیس،
درۀ سیابند،
درۀ فی‌چال، کوه و
درۀ زردبند که دو چشمۀ مهم به نامهای
قدیرچشمه و
چشمۀ آفتاب‌ندیده دارد، درۀ
چشمۀ بندگاه،
درۀ اوخوره،
درۀ سَن اُسبِسون که چشمه‌ای به نام
اِسپی‌چشمه دارد، درۀ سیاه‌بند و چشمه‌ای به همین نام در آن،
درۀ شاه‌نو،
سِلتون‌گاهره (سلطان گاهره)،
درۀ اَسفاهنو که چشمۀ بزرگی دارد و آب آشامیدنی شمشک بالا از آن تأمین می‌شود، و درۀ کلون‌بسَتک که چشمۀ پرآبی به نام
گت‌پَل دارد و بخشی از آب روستای شمشک از آن تأمین می‌شود.
حدفاصل حوضۀ آبخیز رودخانۀ شمشک و رودخانۀ دربندسر (نک : دنبالۀ مقاله) یالی از کوه کلون‌بستک است که
وِن‌جارکش، و اراضی آن لارسی نام دارد. چشمه‌ای نیز به نام
چشمه‌سرک در سمت شمال شرقی روستای شمشک جاری است که آب روستای
سفیدستان را که اکنون بخشی از شمشک به حساب می‌آید، تأمین کند.
رودخانۀ دربندسر دارای آب زیادی نیست. عمدۀ آب این رودخانه از دره‌ها و چشمه‌های سینه‌کش جنوبی کوههای کلون‌بستک کوچک و
قلۀ خوتویک با ارتفاع ۱۵۵‘۴ متر، دره‌های سمت شرق
گردنۀ دیزین با ارتفاع ۲۵۰‘ ۳ متر، دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش شمالی
کوه بره‌چر با ارتفاع ۳۸۰‘ ۳ متر، و دامنه‌های شمالی کوههای
بندگاه،
دوزقک،
زیارت‌سر،
گرزنسا و
کوه دورود که در جهت غرب به شرق در امتداد یکدیگر قرار دارند و دارای ارتفاع متوسط ۵۰۰‘ ۳ مترند، تأمین می‌شود. مسیر حرکت این رودخانه از غرب به شرق است و حدود ۶ کمـ درازا دارد.
مهم‌ترین دره‌های دارای آب و چشمه‌های دائمی این رودخانه از وِن‌جارکش و اراضی لارسی که مرز میان شمشک و دربندسرند، به طرف غرب (گردنۀ دیزین) و از آنجا به سمت شرق تا کوههای روستای
جیرود عبارت‌اند از:
تلخ‌تنگه یا ترتنگه،
درۀ تلخاب،
دوآب (محل برخورد دو رود کوچک
سیاوش و تلخ‌تنگه)،
گِل‌چال،
تپه‌سرک،
درۀ گورا،
لارچال،
بائوچال،
درۀ شریف‌یورک، و
قل‌قل‌چشمه؛ و از غرب به شرق دره و
رودخانۀ بَشمِ‌سر،
درۀ زیارت‌سر،
درۀ دورود،
قلعه‌چشمه، و
درۀ هلاشوران.
افزون بر مناطق و چشمه‌های یادشده، دهها چشمۀ کوچک و بزرگ دیگر در حوضۀ آبخیز این رودخانه وجود دارد که شمار آنها در فصول مختلف سال متفاوت است. در
درۀ ترتنگه (تنگۀ خیس) یا تلخ‌تنگه، ۴ چشمۀ پرآب به نامهای
یورک، هَلوی‌گرد، سفیدچشمه و
وَزوناگِل وجود دارد که آب آنها صرف تأمین آب آشامیدنی اهالی دربندسر می‌شود. رودخانۀ دربندسر یا به گفتۀ اهالی سیاوش، پس از طی مسیر ۶کیلومتری خود از غرب به شرق در انتهای جنوبی یالی از کوه کلون‌بستک کوچک که ون‌جارکش نام دارد، گذشته، در مجاورت روستای دورود به رودخانۀ شمشک می‌پیوندد، آن‌گاه در جهت جنوب از روستای جیرود و
دهانۀ تنگ هملون می‌گذرد و به شهر
میگون می‌رسد و از آنجا اندکی به سمت شرق منحرف شده، در شهر فشم ضمن پیوستن به رودخانۀ زایگان که از شرق به غرب جریان دارد، به سمت جنوب ادامه می‌یابد تا به
اوشان برسد.
در حدفاصل شمشک تا اوشان و از سینه‌کش غربی کوههای شرقی و سینه‌کش شرقی کوههای غربی درۀ عمیقی که شاخۀ اصلی و غربی رودخانۀ جاجرود در آن جریان دارد و در طول مسیر آن روستاهایی مانند دورود، جیرود، و شهرهای میگون، فشم و اوشان واقع شده‌اند، دره‌ها، تنگه‌ها و چشمه‌هایی وجود دارد که آب آنها به طور مستقیم به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند. آب این دره‌ها و چشمه‌ها مسیر زیادی را طی نمی‌کنند و چون حوضۀ آبخیز آنها محدود است، تشکیل رودخانه نمی‌دهند. مهم‌ترین این دره‌ها و چشمه‌ها عبارت‌اند از:
آب
درۀ اسبول در شرق شهر اوشان که از کوه اورجین سرچشمه می‌گیرد، و همچنین آب‌دره‌ای دیگر کـه راه روستـای
امامه بـه جـادۀ اوشان ـ فشم از آن می‌گذرد، در حدفاصل شهرهای اوشان و فشم به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. در این دره چند درۀ فرعی دیگر به نامهای
گراب،
گرندر،
کَلارسی،
میان‌گردن، و
کَل‌ماهیان وجود دارد که هرکدام چند چشمۀ کوچک دارند.
در فصل بهار از این مسیر آب قابل توجهی به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. در حدفاصل جادۀ فشم به امامه تا درۀ مسیر رودخانۀ زایگان و در دامنه‌های سینه‌کش غربی کوه هم‌هن، چند دره به نامهای
سیاه‌توک،
اشکارچال،
هم‌هن و
چهارقلی‌شاه وجود دارد که چشمه‌هایی کوچک با آب دائمی و فصلی از شرق به غرب در آنها جریان دارند و به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند.
در حدفاصل رودخانۀ زایگان یا به قول اهالیِ فشم زاگنـه‌رود تـا منتهاالیه شمـال شهـر میگـون ــ که به تنگۀ هملون و منطقۀ
گاوچال (مرز میگون و شمشک) ختم می‌شود ــ و در سینه‌کش سمت غربی
کوه دیملا و دامنه‌های جنوب غربی کوه آبک، دره‌ها و تنگه‌هایی در جهت شرق به غرب و شمال به جنوب وجود دارد که آب دامنه‌های کوههای یادشده را به سمت رودخانۀ جاجرود هدایت می‌کند. مهم‌ترین این تنگه‌ها و دره‌ها عبارت‌اند از:
درۀ کوه آهی،
گَلنِک،
سیاه‌لیز،
دُم‌دره،
کَلّه‌رودبار (مرز فشم و میگون)،
درۀ گاوچال، درۀ آبشار،
باغ‌بُن،
همون یا هامون که از آنجا جاده‌ای به سوی میگون نو احداث کرده‌اند،
چپ‌دره،
خربزدره،
سیالیز،
ارض طول یا گرزِ طول که هتل جهانگردی در بالای تپۀ آن ساخته شده،
مزرعۀ ویوچال،
درۀ حبیب،
تنگ بن و
پَلَک‌دره.
مهم‌ترین چشمه‌های این حوضه چشمۀ سرخ‌گردنی و چشمۀ آبک در دامنۀ جنوبی
کوه آوک یا آبک است. در حدفاصل گاوچال تا روستای دورود و دامنه‌های غربی کـوههـای پی‌نسـوم و چمـن و گـردنـۀ لجنی ــ که در امتـداد جنوب بـه شمال یکدیگر واقع شده‌اند ــ حداقل ۵ دره وجود دارد که در جهت شرق به غرب، آب آنها جاری می‌شود و به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند.
مهم‌ترین این دره‌ها و چشمه‌ها عبارت‌اند از: درۀ آبک،
درۀ کوچال،
درۀ گته‌گردن، و سرچشمه و درۀ چشمۀ جوزدارکشون که از همه پرآب‌تر است.
در سمت غربی روستای دورود و رودخانۀ جاجرود کوهی به نام
تِلارپشت وجود دارد که در سینه‌کش سمت شرقی آن دره‌ای به همین نام هست که آب آن به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. در سمت غربی روستای جیرود دره‌ای به نام
اوخوره وجود دارد که آبریز آن از غرب به شرق است. در این دره چند تنگۀ کوچک و چند چشمه وجود دارد که ضمن تأمین آب مصرفی روستای جیرود سرانجام، آب آن به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. مهم‌ترین تنگه‌ها و چشمه‌های این دره عبارت‌اند از:
کیله‌پی، آبشار، بندگاه،
چشمۀ اوخوره،
تیزۀ اوخوره،
تیزۀ کچولک،
حلبی‌چال و
سرخکی‌چال.
در سمت جنوب روستای جیرود، تنگۀ هملون واقع شده است. این تنگه طول زیادی ندارد، اما آب بخشی از دامنه‌های شمالی کوه هملون به داخل آن سرازیر می‌شود و در جهت غرب به شرق به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. این تنگه آب فراوانی دارد و به‌سبب نبودِ ساخت‌وساز در طول آن کاملاً پاکیزه است. حدفاصل تنگۀ هملون تا مرکز شهر میگون و در سینه‌کش دامنه‌های شرقی کوههای هملون،
استرچال و
خانیک ــ که در امتداد شمال بـه جنوب یکدیگر قرار دارند ــ دره‌ها و چشمه‌هایی وجود دارند که مسیر آب آنها به سمت شهر میگون است و به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند. مهم‌ترین این دره‌ها و چشمه‌ها عبارت‌اند از:
لوسر پایین،
لوسر بالا،
بِن‌دارکوه،
درازمُردوک،
سیل‌واز،
درۀ ناوه،
تِلاسر و استرچال که دارای چشمه‌های فصلی و دو چشمۀ دائمی‌اند.
افزون بر موارد یادشده، چند چشمه در محلات مختلف شهر میگون وجود دارد که مهم‌ترین آنها چشمۀ خزان در بالامحله، و در مقابل چشمۀ خزان و سمت شمال رودخانه
چشمۀ مش‌رجب (مشهدی رجب) بودند و هر دو آنها هنگام احداث دیوار سنگی رودخانه کور شدند.
در بالامحله و در جایی به نام
سنگ‌میون که چنار کهن‌سالی به نام هفت‌چنار وجود داشت، چشمۀ مقدسی به نام
چشمۀ شفا هست که اکنون در ملک شخصی قرار گرفته است و اهالی به آن دسترسی ندارند. چشمه‌ای در پایین‌محله و در مکانی به نام
مَرشک با نام
چشمۀ کیمین، چشمه‌ای در تلاسر به نام
کهریز، و در نزدیکی آن چشمه‌ای به نام هفت‌چشمه وجود دارند که تمامی اراضی تلاسر و مرشک را با آب آنها آبیاری می‌کنند.
رودخانۀ آهنگرک رود کوچکی است که از دامنه‌های جنوبی کوه استرچال از شمال غربی شهر میگون سرچشمه گرفته، و آب دامنه‌های غربی
کوه خانیک و
مزرعۀ استرچال به آن می‌ریزد و در جهت جنوب شرقی وارد
تنگۀ آهنگرک می‌شود، آن‌گاه از منطقۀ
جوسانک عبور کرده، آب دامنه‌های شمالی
کوه آهار (میان‌کوه) و
کوه دوالون به آن اضافه می‌گردد و در جنوب و مجاورت شهر میگون به رودخانۀ اصلی جاجرود می‌ریزد. طول این رود از سرمنشأ تا اتصال به رودخانۀ جاجرود حدود ۵/ ۵ کمـ است. در گذشته که اراضی و مراتع درۀ آهنگرک تبدیل به باغ و مناطق مسکونی نشده بود، از این رود، آب دائمی به رودخانۀ جاجرود اضافه می‌شد، اما اکنون فقط در فصل بهار و در مواقع بارندگیهای شدید و وقوع جریان سیلاب، سهمی از آب این رود به جاجرود تعلق می‌گیرد. در منطقۀ آهنگرک چند قنات نیز برای جبران کمبود آب حفر کرده‌اند که هنوز آبدهی دارد.
مناطق و دره‌های مسیر درۀ آهنگرک از میگون به سمت غرب به نامهای
مرشک،
جوسونک،
آهنگرک پایین،
میشه‌چشمه (چشمۀ میش)،
مین‌سی،
آهنگرک بالا،
هِمِن و قنات
آهنگرک هستند. درۀ آهنگرک در انتهای غربی به دو دره تقسیم می‌شود: درۀ سمت شمال شرقی به نام
فشک‌دره (خشک‌دره) و درۀ سمت شمال غربی به نام
مَگ‌سنگ. در سمت غربی آهنگرک نیز دره‌ای به نام
اودره (آب‌دره) وجود دارد که دارای چشمه‌ای دائمی است. در حد فاصل شهر میگون تا فشم و از آنجا تا اوشان، و در سمت غربی رودخانۀ جاجرود که سینه‌کش شرقی کوههای
دوالون،
حاجیه‌آفتاب‌کوه و
میان‌کوه واقع شده است، چند دره و چشمۀ کوچک وجود دارند که عمدتاً آب آنها فصلی است و به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند، ولی از اهمیت چندانی برخوردار نیستند.
رودخانۀ آهار یکی از شاخه‌های اصلی رودخانۀ جاجرود محسوب می‌شود و آبی دائمی و فراوان به آن می‌ریزد. این رودخانه از شمال غربی به سمت جنوب شرقی جریان دارد و دارای حوضۀ آبخیز وسیعی است. کوههایی که حوضۀ آبخیز رودخانۀ آهار را تشکیل می‌دهند، از جنوب شرقی به شمال غربی به ترتیب عبارت‌اند از: دامنه‌های جنوبی
میان‌کوه، دامنه‌های جنوبی
کوه دوالون، دامنه‌های جنوبی کوه آهار، دامنه‌های غربی کوه استرچال و
کوه آهنگرک، و دامنه‌های غربی
کوه صندوق‌چال. کوههایی که حوضۀ آبخیز رودخانۀ آهار را از سمت شمال به جنوب تشکیل می‌دهند، عبارت‌اند از: دامنه‌های جنوب شرقی کوه و
قلۀ سی‌چال واقع در مرز شهرستان شمیران و استان البرز (کرج)، و دامنه‌های شرقی
کوههای الله‌بند،
گردنۀ زرگاه،
کوه قلعۀ دختر،
گردنۀ آهاربشم،
کوه آهاربشم،
گردنۀ گل‌کیله،
کوه وهُمند،
دریوک (دریاچه) قزقونچال و
دریوک توچال که همگی در امتداد شمال به جنوب یکدیگر و در مرز شهرستان شمیران و استان البرز واقع شده‌اند.
کوههایی که حوضۀ آبخیز رودخانۀ آهار را از سمت غرب به طرف شرق به وجود می‌آورند، عبارت‌اند از: دامنه‌های شمالی
کوههای توچال و
قلۀ سرتوچال،
کوه پیازچال،
کوه لزون، و کوه و گردنۀ
سیاه‌بند که همگی در جهت غرب به شرق یکدیگر قرار دارند. این حوضۀ آبخیز که محدودۀ آن ذکر شد، گسترده‌ترین حوضۀ آبخیز رودخانۀ جاجرود و منطقۀ لواسان و رودبار قصران است و بیش از ۴۵ دره و تنگه، و بالغ بر ۸۰ چشمه در آن وجود دارد که غالباً دارای آب دائمی‌اند. آب این رودخانه به‌رغم آبیاری باغهای وسیع و تأمین آب آشامیدنی ساکنان مناطق و روستاهای
شکرآب،
آهار،
ایگل،
باغ گل و میان آنها، به‌صورت دائمی و فراوان به رودخانۀ جاجرود نیز می‌ریزد.
مهم‌ترین دره‌ها و تنگه‌ها و چشمه‌های حوضۀ آبخیز رودخانۀ آهار از شهر اوشان به سمت شمال غربی و سپس از شمال غربی به سمت جنوب و از جنوب به سمت شرق عبارت‌اند از:
تنگۀ ماهی‌چال،
گوک‌دره،
تنگۀ شنستان،
درۀ ریگک،
تنگۀ غلامعلی و
تنگۀ آخورین که در حدفاصل اوشان و ایگل قرار دارند و آبریز آنها از شمال به جنوب است. این تنگه‌ها در بهار دارای آب‌اند، اما در فصل تابستان آب بیشتر آنها می‌خشکد.
تنگۀ چنگک،
درۀ پند،
درۀ لَوار،
درۀ میان‌کوه و چند دره از کوه آهار، تنگه‌های حدفاصل ایگل تا آهار را تشکیل می‌دهند. آبریز این تنگه‌ها در جهت شمال شرقی به جنوب غربی است و غالباً دارای آب دائمی‌اند، اما آب آنها زیاد نیست. در سمت شمال روستای آهار، تنگه‌ای وجود دارد که آبریز آن از شمال غربی به سمت جنوب شرقی است. این تنگه و آب جاری در آن را می‌توان یکی از شاخه‌های فرعی رودخانۀ آهار به شمار آورد؛ آب این تنگه به آب پشکنک معروف است. در طول مسیر این تنگه که حدود ۶ کمـ درازای آن است و به کوههای صندوق‌چال و الله‌بند ختم می‌شود، دهها تنگۀ فرعی و چشمۀ آب وجود دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
گل‌تنگه،
اوچالک(چالۀ کوچک آب)،
سَدَربند،
چشمویک(چشمۀ کوچک)،
زیارتگاه،
آسیاب‌در،
ده‌تنگه،
درۀ اسبول،
سیاه‌خونیک،
بِخِ‌بند (زیربند) و
بندگاجره.
مهم‌ترین تنگه‌های حدفاصل روستای آهار و شکرآب از شرق به غرب عبارت‌اند از:
درۀ کمرلیزک،
کیله‌قشنگک (جوی قشنگ کوچک)،
تنگۀ اودریون،
تنگۀ بیشه،
تنگه گُل‌گلوک،
تنگۀ انبارک و
تنگۀ لومحمدجاخور. تنگه‌های سمت جنوب رودخانۀ آهار از شکرآب به سمت آهار عبارت‌اند از:
تنگۀ آبشار شکرآب،
تنگۀ شن‌گاهره،
تنگۀ بازارک،
تنگۀ پلنگ‌دره،
خاص‌کریمان (در گویش محلی تنگۀ خاص هم می‌گویند) و
تنگۀ گوآل‌لکه. در سمت جنوب روستای ایگل، دره‌ای وجود دارد که آبریز آن از سمت جنوب به طرف شمال است. این دره درحقیقت یکی از دره‌های دامنۀ شمالی کوه توچال به شمار می‌رود و روستای ایگل در انتهای این دره که به رودخانۀ آهار ختم می‌شود، واقع شده است. نام این دره را اهالی منطقه
تنگ‌پارو می‌گویند. از این تنگه آب دائمی زیادی که حاصل ذوب‌شدنِ برف سینه‌کش شمالی توچال است، به رودخانۀ آهار افزوده می‌شود. در مجاورت این دره، درۀ دیگری به نام آب‌دره وجود دارد که دارای چشمه‌ای به همین نام است و آب روستای ایگل از آن تأمین می‌گردد. از این دره نیز آب دائمی به رودخانۀ آهار می‌ریزد. در سمت جنوب روستای باغ گل و در سینه‌کش شمالی کوه توچال در محدودۀ این روستا، دره‌ای به نام
بندجویک وجود دارد که آبشاری به همین نام در آن جاری است. از این دره و چشمه‌های موجود در آن، آب کمی به رودخانۀ آهار افزوده می‌شود.
در حدفاصل شهر اوشان تا لشکرک و در سینه‌کش شمالیِ بلندیهای توچال که روستاهای کوچک
حاجی‌آباد،
رودک،
امین‌آباد و زردبند در آن واقع شده‌اند، چند چشمۀ کوچک وجود دارد که آب روستاهای یادشده را تأمین می‌کنند. مازاد آب مصرفی این چشمه‌ها در جهت جنوب به شمال از طریق چند دره و تنگه به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد.
مهم‌ترین این چشمه‌ها و تنگه‌ها از غرب به شرق عبارت‌اند از:
سیاه‌آب‌دره؛
باغ رودبار؛
درۀ آخورین که آب مصرفی روستای حاجی‌آباد از چشمه‌ای به نام
سرچشمه، و بخشی از آب مصرفی اهالی روستای رودک از
چشمۀ سرسندر و
چشمۀ لوآسچار از بالای درۀ آخورین که
کوه آخورین نامیده می‌شود، تأمین می‌گردد؛
چشمۀ عروس یا عروسک؛
تنگۀ آفتاب یا چشمۀ خورشید؛
درۀ یخچالک یا آب‌گُدَر؛
زیارت‌دره در مرکز روستای
رودک؛
چشمۀ سیاه‌یَلَرد که بخشی دیگر از آب مصرفی اهالی روستای رودک از آن تأمین می‌شود؛
چشمۀ مراد در سمت چپ زیارت‌دره که اهالی آن را مقدس می‌دانند؛
تنگۀ دهک؛
درۀ ویمه؛
درۀ الیستون در سمت غرب روستای حاجی‌آباد؛
درۀ ماستونک (به معنی چسبنده؛ ماستونک نام علفی است که محصول آن بسیار چسبنده است)؛
درۀ اورنگ؛
گل‌وندگاه واقع در غرب روستای زردبند؛
درۀ شنگزار؛ و
درۀ فولادوش در شرق روستای زردبند که مرز این روستا و لشکرک نیز محسوب می‌شود. این دره فقط در فصل بهار آب دارد.
[ویرایش]
در فاصلۀ روستای زردبند تا محل تاج سد لتیان که آخرین رشته‌کوههای البرز مرکزی با ارتفاعات کم در آنجا قرار گرفته است، هیچ چشمۀ آبی وجود ندارد. آخرین منابع آبی رودخانۀ جاجرود چشمه‌هایی‌اند که در دامنۀ جنوبی کوههای شمال شهر لواسان ــ حدفاصل لشکرک تا روستای
سبوبزرگ و
کوه آلون که مرز مشترک شهر لواسان و روستاهای
نیکنام‌ده و
برگ جهان و رودخانۀ برگ جهان است ــ از سمت شمال به جنوب جریان دارند. این چشمه‌ها عمدتاً کم‌آب‌اند و آب آنها توسط جمعیت ساکن در اطراف مصرف می‌شود و به رودخانۀ جاجرود نمی‌ریزد، اما در گذشته می‌ریخته است. این چشمه‌ها همانهایی‌اند که روستاهای قدیم و محلات محدودۀ یادشده مانند
نوشانی،
احمدآباد،
جائیج،
گلندوک،
نجارکلا،
کلاک،
ناران،
سبوکوچک،
تیمورآباد و سبوبزرگ را آبیاری می‌کردند.
[ویرایش]
رودخانۀ جاجرود به‌رغم حوضۀ آبخیز محدودی که دارد و قلمرو آن ذکر شد، به‌علت قرارگیری در دامنه‌های بلندترین ارتفاعات البرز مرکزی و کوههای پربرف آن، دارای آبی فراوان و قابل توجه است. این رودخانه بخشی از دشت پهناور
ری را آبیاری می‌کند و سبب رونق و آبادانی آن شده است. امروزه نیز شهرستانهای پاکدشت و ورامین با آب این رودخانه به حیات خود ادامه می‌دهند.
[ویرایش]
آنچه موجب نگرانی است، ساخت‌وسازهای بی‌رویه‌ای است که در طول تمام دره‌ها و شاخه‌های این رودخانه به‌طور روزافزون صورت می‌گیرد. اکنون به گونه‌ای است که آب چشمه‌ها برای مصرف اهالیِ مناطق مسکونی، به درون منابع سیمانی عظیم هدایت می‌شود و از آنجا توسط لوله‌ها به داخل منازل ارسال می‌گردد؛ آن‌گاه پس از مصرف‌شدن، از مجاری فاضلاب در پایین‌دست روستا به دره‌ها و رودخانه‌ها وارد می‌شود و نهایتاً به سد ریخته، پس از صرف هزینه‌های سنگین تصفیه شده، برای مصرف دوباره به تهران ارسال می‌گردد.
[ویرایش]
رودخانۀ جاجرود پس از خروج از سد لتیان، در جهت جنوب ادامۀ مسیر می‌دهد، از محدودۀ شهرستان شمیران بیرون می‌رود، در مسیر خود زمینهای روستاهای
عباس‌آباد،
جاجرود و
خسروآباد را آبیـاری می‌کند، و پس از بـریدن راه تهـران ـ
آمل به دهستان
سیاه‌رود وارد می‌شود؛ آن‌گاه از زمینهای روستاهای
سعیدآباد،
ترقیون و
سنجریان می‌گذرد و به منطقۀ حفاظت‌شدۀ
خجیر وارد شده، پس از گذر از دامنۀ شرقی
کوه سوری‌قلعه در روستای
یوردشاه آب رودخانۀ دماوند به آن می‌ریزد؛ سپس وارد
جلگۀ پارچین می‌شود و در جنوب آن، در بلندیهایی عمود بر امتداد جریان جاجرود از آبراهی ژرف به پهنای حدود ۳۰ متر ــ که به هنگام طغیانهای بهاری، جریان آب در آن بسیار مهیب می‌شود ــ می‌گذرد. در همین محل با زهکشیهایی که به عمل آمده است، این رودخانه به شاخابه‌های بسیاری تقسیم می‌شود و زمینهای دشت ورامین را آبیاری می‌کند؛ اما شاخۀ اصلی آن در جنوب شرقی
شریف‌آباد در محلی به نام
بندعلی‌خان با رودخانۀ کرج می‌آمیزد و از آنجا به نام رودخانۀ بندعلی‌خان یا جارجارود خوانده می‌شود و به دهستان
قم‌رود از توابع استان
قم وارد می‌شود، و سرانجام، در دامنۀ جنوبی
کوه بندسیاه در ۸۹ کیلومتری شمال شرقی شهر قم به
دریاچۀ نمک می‌ریزد.
[ویرایش]
درازای رودخـانـۀ جـاجـرود حـدود ۱۴۰ کمـ اسـت و حـوضۀ آبـریـز آن حـدود ۸۰۰‘۲ کمـ ۲ وسعت دارد. جـاجرود دارای رژیم برفابی، و آب آن دائمی است و از ذوب برفهای البرز میانی پدید می‌آید. میانگین آبدهی سالانۀ آن در محل سد لتیـان، ۲۹۵ میلیـون مـ۳، حـداقـل آن ۱۳۴ میلیـون مـ۳، و حداکثر آن ۵۵۸ میلیون مـ۳ در سال اندازه‌گیری شده است. آبدهی لحظه‌ای آن نیز در همین محل به طور متوسط ۵/ ۱۷ مـ۳ در ثانیه است؛ اما در سالهای کم‌باران و خشک‌سالی، این میزان به ۴ مـ۳ در ثـانیه کاهش، و در زمانهای سیلابی تـا ۲۳۵ مـ۳ در ثانیه افزایش می‌یابد.
[ویرایش]
رودخانۀ جاجرود رسوبات بسیاری را با خود به همراه می‌آورد؛ زمینهای حاصلخیز ورامین از همین رسوبات شکل گرفته است.
این رودخانه از دیرباز نقشی بسزا در آبیاری و آبادانی زمینهای دشت تاریخی ری داشته است. ظاهراً نخستین‌بار حمدالله مستوفی در سدۀ ۸ ق/ ۱۴ م از این رودخانه یاد، و نام آن را «جایجرود» ضبط کرده است.
به نوشتۀ او آب جاجرود در دشت ری در حدود آبادیهای
قوهد(قوهه) و
اسان/
ابیان به حدود ۴۰ جوی تقسیم، و بیشتر آب دشت ری از آب آن تأمین می‌شده، و به هنگام بهار و فصل پرآبی، هرزآبش به کویر جنوب دشت ری می‌ریخته است.
از نام دو آبادی که در نوشتۀ حمدالله مستوفی به آنها اشاره شده است، امروزه نشانی از اسان/ ابیان نیست، اما در زمان ما روستایی به نام قوهه در ۱۹ کیلومتری شمال ورامین وجود دارد که همچون زمان حمدالله مستوفی، آب جاجرود در حوالی آن به چندین شاخابه تقسیم می‌شود.
[ویرایش]
در دورۀ قاجاریه با پایتخت‌شدن تهران، کتابهای جغرافیایی آن روزگار آگاهیهای بیشتری از وضعیت نواحی پیرامون تهران ازجمله رودخانۀ جاجرود به دست می‌دهند. به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، نام این رودخانه در اصل «جایجه‌رود» منسوب به روستایی به نام جائیج از توابع لواسان بوده است که در گذر زمان به جاجرود بدل گشته است.
این نظر اعتمادالسلطنه را حمدالله مستوفی که از این رودخانه با نام «جایجرود» یاد کرده است
تأیید می‌کند.
[ویرایش]
در دورۀ قاجاریه ــ بـا افزون‌شدنِ آمدوشدها از دیگر جـاها بـه تهران ــ برای تسهیل در رفت‌وآمد از تهـران بـه مازندران، در دو نقطه از جاجرود که عبورومرور در آنها بیشتر صورت می‌گرفت، دو پل برپا گردید.
نخست پلی بر سر راه لشکرک به
گلندوک که در ابتدا چوبی بوده، و از آنجا به
لار و
نور و
کجور می‌رفته‌اند و هرساله شماری از مسافران و چهارپایان به‌سبب نااستواری آن پل، به رودخانه می‌افتادند و تلف می‌شدند؛ تا آنکه در ۱۲۹۵ ق/ ۱۸۷۸ م به فرمان ناصرالدین شاه قاجار پلی استوار در محل آن پل از سنگ و آهک برپا شد.
دیگر پلی بر سر راه
سرخه‌حصار به بومهن که توسط حاجی میرزا بیک، فراش خلوت
ناصرالدین شاه، با صرف مبلغ ۰۰۰‘۲۴ تومان به پول آن زمان بر روی رودخانۀ جاجرود بسته شد.
در آن روزگار ظهیرالدوله نیز قصد داشت تا در محل
کبودگنبد (در حوالی ورامین) پلی بر روی جاجرود برپا کند. این پل که دارای ۸ پایه بود و کار ساخت آن تا مرحلۀ بالاآمدن پایه‌ها تا پای‌پوشش پیش رفته بود، ظاهراً به‌سبب درگذشت
ظهیرالدوله نیمه‌کاره رها شد.
افزون بر اینها پلهایی نااستوار در روزگار قاجارها بر روی جاجرود وجود داشت که اهمیت چندانی نداشتند.
امروزه چندین پل استوار بر روی رودخانۀ جاجرود بسته شده است که نقاط مسکونی کناره‌های آن را به دیگر جاها متصل می‌سازد؛ از آن جمله‌اند: پلهایی در فشم، کمرخانی، لشکرک و جاجرود.
[ویرایش]
با توسعۀ شهر تهران در روزگار قاجار،
حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم
محمد شاه (سل ۱۲۵۰-۱۲۶۴ ق/ ۱۸۳۴- ۱۸۴۸ م) قصد آن داشت تا با بستن سدی بر روی جاجرود، بخشی از آب تهران را تأمین سازد. او برای این کار در دره‌ای میان دامنه‌های
کوه تلهرز و ورجین در محلی به نام
زردابست به احداث سدی همت گماشت؛ اما این سد نیمه‌کاره رها شد و ساخت آن به انجام نرسید. در سالهای پایانی دورۀ قاجار در زمان نخست‌وزیری رضا خان، سردار سپه، بار دیگر اندیشۀ بستن سدی بر روی جاجرود قوت گرفت و طرحی به این منظور ارائه شد که به‌سبب نبودِ بودجه به اجرا درنیامد. در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ م به هنگام پادشاهی
رضا شاه، بار دیگر برای بستن سد بر روی جاجرود به‌منظور تأمین بخشی از آب و برق تهران، طرحی ارائه شد که این بار نیز به‌سبب کمبود بودجه، این طرح به انجام نرسید؛
اما سرانجام، در ۱۳۳۸ ش مطالعات ساخت سد لتیان بر روی رودخانۀ جاجرود آغاز گردید و در ۱۳۴۲ ش عملیات احداث آن شروع شد و در ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷ م به بهره‌برداری رسید.
[ویرایش]
[ویرایش]
•
کرم‌همدانی، علی، پازوکی‌طرودی، ناصر، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «جاجرود، رودخانه» ص۶۷۳.
