|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - علت نامگذاریبرخی صورت نخستین کلمۀ قلهک را «قلا»، معرب «کلا» و مخفف «کلات» به معنای «قلعه» دانسته‌اند. «کلاک» که شکل قدیمی «کلات»، و معرب آن کلمۀ «قلعه» است، در گویش مازندرانی به صورت «کلا» یا «قلا» درآمده است. پس از اضافه ـ شدن پسوند «ک» ــ که از پسوندهای صفت‌ساز در زبان پهلوی است ــ به «کلا» یا «قلا»، و آمدن حرف «ه» پس از «الف»، این کلمه به «کلاهک» یا «قلاهک»، و پس از آن به قلهک بدل شده است. [۱]
کسروی، احمد، نامهای شهرها و دههای ایران، ص۱۷، تهران، ۱۳۳۵ ش.
[۲]
معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع،ج۳،ص ۱۶۶۷.
[۳]
کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال،ص ۴۳۶-۴۳۷، تهران، ۱۳۵۵ ش.
[ویرایش] ۲ - تاریخچهقلهک که در دورۀ قاجار از نقاط خوش آب‌وهوای شمیران به شمار می‌آمد، نخستین باغ روستایی بود که بر سر راه تهران به شمیران قرار داشت و از آنجا راههایی به دیگر روستاهای شمیران جدا می‌شد. [۴]
Serena, C., Hommes et choses en Perse,۲۱۹, Paris,۱۸۸۳.
[۵]
هردوان، ژ.، در زیر آفتاب ایران، ترجمۀ مصطفى مهذب، ص۱۰۵، تهران، ۱۳۲۴ ش.
شهرت این باغ ـ روستا بیشتر به‌سبب واگذاری این ناحیه از سوی محمد شاه قاجار (سل ۱۲۵۰- ۱۲۶۴ ق) در ۱۲۵۱ ق / ۱۸۳۵ م به دولت انگلستان است. قلهک در این سال و در زمان وزیرمختار وقت انگلستان ــ سر جان کمبل ــ به دولت انگلستان واگذار، و از آن پس به‌عنوان سفارت ییلاقی انگلستان در نظر گرفته شد. . [۶]
Curzon, G. H., Persia and the Persian Question, I / ۳۴۳, London,۱۸۹۲.
[۷]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۲، ص۳۸۲،تهران، ۱۳۴۷ ش.
در آن زمان، بسیاری از خارجیها برای ییلاق به قلهک می‌رفتند و برخی از ایرانیها نیز در آنجا خانه و ملکی داشتند؛ اما این باغ ـ روستا به طور کامل، در اختیار دولت انگلستان بود و عملاً بخشی از خاک آن کشور به شمار می‌رفت. [۸]
هاردینگ، آ.، خاطرات سیاسی، ترجمۀ جواد شیخ‌الاسلامی، ص۱۹۶،تهران، ۱۳۷۰ ش.
در واقع کسی بدون اجازۀ سفارتخانۀ انگلستان نمی‌توانست در قلهک خانه‌ای بخرد یا اجاره کند. اگر در آنجا نزاعی نیز رخ می‌داد، حکمیت با سفیران مزبور بود و حتى کدخدای قلهک را نیز سفیر انگلیس تعیین می‌کرد. [۹]
Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians,۱۱۲, London, ۱۸۸۷.
این تبعیض هنگامی به اوج خود رسید که در ۵ رجب ۱۲۵۵، محمد شاه قاجار برای حفظ امنیت بیشتر اتباع و متعلقات سفارت انگلستان فرمانی صادر کرد. [۱۰]
اسنادی از روابط ایران و انگلیس در عهد محمد شاه قاجار، به کوشش مینا ظهیرنژاد ارشادی، ص۱۰۱، تهران، ۱۳۸۱ ش.
هرچند در روزگار ناصرالدین شاه قلهک ملک انگلیسیها به‌شمار می‌رفت، از تفرجگاههای شاه نیز بود. [۱۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۷۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
سر رُنالد تامسن، وزیرمختار انگلستان در ایران، در قلهک خانه‌ای ییلاقی داشت که در نزدیکی آن، خانه و عمارت بزرگی برای پذیرایی از مهمانان ساخته شده بود (ویلز، ۷۲). در دورۀ مظفری بیماری وبا در تهران شایع شد و به سرعت تمام روستاهای مجاور تهران را فرا گرفت؛ ازاین‌رو، قلهک از نخستین روستاهای پیرامون تهران بود که ساکنانش به این بیماری دچار شدند. [۱۲]
هاردینگ، آ.، خاطرات سیاسی، ترجمۀ جواد شیخ‌الاسلامی، ص۲۶۵،تهران، ۱۳۷۰ ش.
در دورۀ مشروطیت(۱۳۲۳-۱۳۲۷ ق)، قلهک همواره محلی برای مجادلات سیاسی بود؛ پس از به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی شاه در ۱۳۲۵ ق، عده‌ای از مشروطه‌خواهان ازجمله سید حسن تقی‌زاده، معاضدالسلطنه، دهخدا، بهاءالواعظین و چند تن دیگر به قلهک رفتند و در عمارت ییلاقی سفارت انگلستان متحصن شدند. بدین سبب، لیاخوف روسی، فرماندار نظامی وقت تهران، به همراه شماری قزاق، اطراف آنجا را محاصره کرد؛ دولت انگلستان به این عمل اعتراض نمود و سرانجام با میانجیگری سفارت انگلستان، همۀ تحصن‌کنندگان از ایران تبعید شدند. [۱۳]
کسروی، احمد، نامهای شهرها و دههای ایران، ص۶۶۶-۶۶۸، تهران، ۱۳۳۵ ش.
قلهک در دورۀ احمد شاه قاجار (سل ۱۳۲۷-۱۳۴۴ ق) دارای میدان اسب‌دوانی بود و گاهی اتباع کشورهای دیگر برای تفریح و اسب‌دوانی در آنجا جمع می‌شدند. دوستعلی‌خان معیرالممالک، از رجال دورۀ قاجار که خود از نزدیک شاهد این مراسم بوده است، با حالت طعنه‌آمیزی می‌نویسد: «حتى مخدرات ایرانی، آنان که کرّوفرّی داشتند با درشکه و کالسکه آمده و ایستاده بودند و سایرین در کنار تماشاگاه نشسته بودند» پس از لغو کاپیتولاسیون در دورۀ رضاشاه در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۰۶، سرانجام تمام امتیازات انگلیسیها در بـاغ ـ روستای قلهک از میان رفت و تنها همان باغ سفارت برای آن باقی ماند. [۱۴]
نفیسی، سعید، تاریخ شهریاری شاهنشاه رضاشاه پهلوی، ص۱-۱۸، تهران، ۱۳۴۴ ش.
از باغهای قدیمی در قلهک می‌توان به اینها اشاره کرد: باغ ساعدالدوله،باغ حشمت‌الدوله، باغ دادیان، باغ مهدیقلی‌خان هدایت، باغ قوام،باغ محمد دانشور، باغ کلیسا و باغچۀ هادی دولت‌آبادی پدر یحیی دولت‌آبادی [۱۵]
هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ص۷۲ و ۲۳۱، تهران، ۱۳۴۴ ش.
[۱۶]
ولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، ج۲، ص۳۷۸، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۱۷]
هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران ( قاجاریه و مشروطیت)، به کوشش محمدعلی صوتی،ص۲۲۸، تهران، ۱۳۶۳ ش.
[۱۸]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۲، ص۶۷۲، تهران، ۱۳۷۴ ش.
[۱۹]
چاپارباشی، علی‌اکبر بن عبدالجلیل، «جغرافیای شمیران»، یغما، ص۵۵۳، تهران، ۱۳۴۵ ش، س ۱۹، شم ۲۲۲.
[۲۰]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۷۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۳ - ویژگیهاقلهک که در دورۀ قاجار از نقاط خوش آب‌وهوای شمیران به شمار می‌آمد، نخستین باغ ـ روستایی بود که بر سر راه تهران به شمیران قرار داشت و از آنجا راههایی به دیگر روستاهای شمیران جدا می‌شد. [۲۱]
Serena, C., Hommes et choses en Perse,۲۱۹, Paris,۱۸۸۳.
[۲۲]
هردوان، ژ.، در زیر آفتاب ایران، ترجمۀ مصطفى مهذب، ص۱۰۵، تهران، ۱۳۲۴ ش.
[ویرایش] ۴ - دلیل شهرت باغ-روستای قلهکشهرت این باغ ـ روستا بیشتر به‌سبب واگذاری این ناحیه از سوی محمد شاه قاجار (سل ۱۲۵۰- ۱۲۶۴ ق) در ۱۲۵۱ ق / ۱۸۳۵ م به دولت انگلستان است. قلهک در این سال و در زمان وزیرمختار وقت انگلستان ــ سر جان کمبل ــ به دولت انگلستان واگذار، و از آن پس به‌عنوان سفارت ییلاقی انگلستان در نظر گرفته شد. [۲۳]
Curzon, G. H., Persia and the Persian Question, I / ۳۴۳, London,۱۸۹۲.
[۲۴]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران،ج۲، ص۳۸۲، تهران، ۱۳۴۷ ش.
[ویرایش] ۵ - جمعیتجمعیت این روستا در سالهای میانی دهۀ ۱۳۳۰ ش، ۵ تا ۶ هزار تن ذکر شده که در تابستانها به ۱۰ هزار نفر نیز می‌رسیده است. [۲۵]
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج، ص۱۶۶، تهران، ۱۳۲۸ ش.
[۲۶]
کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، ج۱، ص ۵۲۷- ۵۲۸، تهران، ۱۳۵۶ ش.
[ویرایش] ۶ - امکاناتقلهک تا پیش از تبدیل شدن به یکی از محله‌های تهران در دهۀ ۱۳۴۰ ش، دارای ۴ مسجد، یک تکیه، یک حسینیه، و دو گورستان بود که یکی از این گورستانها به مسیحیان تعلق داشت. [۲۷]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمتهای شمالی و مضافات، شمران قدیم،ص۷۲، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۲۸]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، ص۳۸۹، تهران، ۱۳۸۱ ش.
پس از گسترش کالبدی شهر تهران، باغها و مزرعه‌های قلهک به‌تدریج به خیابانها و خانه‌های متعدد بدل شد. [۲۹]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، ص۳۸۹، تهران، ۱۳۸۱ ش.
[ویرایش] ۷ - موقعیت جغرافیاییامروزه مرز میان محله‌های زرگنده و قلهک چندان مشخص نیست. بخشی کوچک از قلهک در سمت غربی خیابان شریعتی (جادۀ قدیم شمیران)، در حدفاصل محله‌های زرگنده و داوودیه قرار دارد. [۳۰]
امیرجمشیدی، گلاویز، «رود درۀ دربند»، مجموعۀ مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ص۹۱، تهران، ۱۳۸۵ ش.
امروزه (۱۳۸۸ ش) محلۀ قلهک بیشتر به کوچۀ سجاد که پیش از این کوچۀ ده نام داشت، معروف است. این محله از غرب به خیابان دکتر شریعتی، از شرق به خیابان شهید فکوریان، از شمال به بزرگراه آیت‌الله صدر، و از جنوب به محلۀ داوودیه محدود می‌شود. [۳۱]
طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران ۱۰۰، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، ص۱۴۸، تهران، ۱۳۸۷ ش.
[۳۲]
محمودیان، علی‌اکبر و دیگران، اطلس شهرستان شمیران، ص۲۰-۲۱، تهران، ۱۳۸۱ ش.
[ویرایش] ۸ - جمعیت روستاجمعیت این روستا در سالهای میانی دهۀ ۱۳۳۰ ش، ۵ تا ۶ هزار تن ذکر شده که در تابستانها به ۱۰ هزار نفر نیز می‌رسیده است. [۳۳]
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج، ص۱۶۶، تهران، ۱۳۲۸ ش.
[۳۴]
کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، ج۱، ص ۵۲۷- ۵۲۸، تهران، ۱۳۵۶ ش.
[ویرایش] ۹ - اقتصاد روستاتا پیش از ضمیمه‌شدن قلهک به تهران، اقتصاد این روستا بر پایۀ کشاورزی، باغداری، و کارگری در کارخانه‌های مهمات‌سازی و ضراب‌خانه استوار بود. [ویرایش] ۱۰ - محصولاتغلات، انواع میوه و سبزیجات از عمده محصولات کشاورزی قلهک به شمار می‌رفت. [ویرایش] ۱۱ - منبع تامین آبآب مورد نیاز اهالی آن از ۷ رشته قنات و رود دربند تأمین می‌شد. [ویرایش] ۱۲ - پانویس
[ویرایش] ۱۳ - منبعموسوی زاده، حسن، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «قلهک»، صفحه۱۲۵۳. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
