|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - وجه تسمیهدربارۀ سبب نام‌گذاری زرگنده اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما بلاغی زرگنده را مرکب از دو واژۀ «زر» و «گنده» مخفف «آگنده»، و به معنی انباشته از زر می‌داند. [۱]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، ص۵۰، قم، ۱۳۵۰ ش.
با توجه به شجره‌نامۀ امامزاده اسماعیل مدفون در زرگنده که تاریخ وفات وی را ۸۵۰ ق/ ۱۴۴۶ م ذکر می‌کند. [۲]
سروقدی، محمدجعفر، بقاع متبرکۀ بوستان تهران، ص۲۱، تهران، ۱۳۸۴ ش.
[ویرایش] ۲ - تاریخچهمیتوان گفت که زرگنده در سدۀ ۹ ق/ ۱۵ م، روستایی آباد بوده است؛ چنان‌که در ۹۶۱ ق/ ۱۵۵۴ م نیز شاه طهماسب صفوی در فرمانی، زمین‌های بالغ‌آباد واقع در زرگنده را وقف آستانۀ حضرت عبدالعظیم کرد. [۳]
هدایتی، محمدعلی، آستانۀ ری، مجموعۀ اسناد و فرامین، ص۲۹، ۳۲، ۱۰۹، تهران، ۱۳۴۴ ش.
این موقوفات بعدها به تملک اشخاص درآمد و عایدات آن دیگر صرف آستانۀ حضرت عبدالعظیم نمی‌شد، تا آنکه فتحعلی شاه قاجار در محرم ۱۲۲۹ / ژانویۀ ۱۸۱۴ به‌موجب فرمانی بر موقوفه بودن زرگنده، اسلکه، بالغ‌آباد و چهارهرز تأکید کرد و آن را به آستانۀ حضرت عبدالعظیم مسترد نمود. [۴]
هدایتی، محمدعلی، آستانۀ ری، مجموعۀ اسناد و فرامین، ص۱۰۹-۱۱۰، تهران، ۱۳۴۴ ش.
این زمین‌ها تا ربیع‌الآخر ۱۲۶۰ / مۀ ۱۸۴۴ همچنان وقف آستانه بود. در این تاریخ، م حمد شاه قاجار زرگنده را به وزیر مختار روس واگذار، و به جای آن قریۀ رامین از توابع شهریار را وقف آستانۀ حضرت عبدالعظیم کرد. [۵]
هدایتی، محمدعلی، آستانۀ ری، مجموعۀ اسناد و فرامین، ص۱۱۳-۱۱۴، تهران، ۱۳۴۴ ش.
[ویرایش] ۳ - سفارت‌خانه‌های ییلاقی انگستان و روسیهمحمدشاه همچنین قطعه زمینی را در قلهک به نمایندۀ انگلستان بخشیده بود. در حال حاضر (۱۳۹۱ ش) نیز باغ‌های سفارت‌خانه‌های روسیه و انگلستان در این دو محل قرار دارند. این دولت‌ها درگذشته سفارت‌خانه‌های خود را در فصل گرما به این دو روستا منتقل می‌کردند و بدین‌ترتیب، سفارت‌خانه‌های ییلاقی آنها در قلهک و زرگنده دایر می‌شد. [۶]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، ص۲۶۹، تهران، ۱۳۸۱ ش.
قلهک و زرگنده به‌طورکلی در اختیار سفیران انگلیس و روسیه بود؛ چنان‌که ایرانیانی که برای گذراندن تابستان خود در این دو روستا، قصد خرید یا اجارۀ ملکی را داشتند، نمی‌توانستند بدون کسب اجازه از سفارت‌خانه‌های یادشده، به این کار مبادرت کنند. ساکنان این دو روستا عملاً شهروندان انگلیس و روسیه به‌شمار می‌آمدند و اختلافات میان آنها نیز توسط سفیران این دولت‌ها حل و فصل می‌شد. [۷]
بنجامین، ۱۲.
در ۱۲۸۴ ق/ ۱۸۶۷ م عمارت تابستانی سفارت روسیه در زرگنده و بخشی از باغ‌های آن بر اثر سیل ویران شد. [۸]
عدل، شهریار، تهران، پایتخت دویست ساله، ص۵۵، تهران، ۱۳۷۵ ش.
در ۱۳۰۴ ق/ ۱۸۸۷ م دکتر مورل مدیر روزنامۀ اکو دُپرسدر گزارشی در یکی از شماره‌های این روزنامه نوشت که زرگنده تحت حمایت دولت روسیه است؛ اما اعتمادالسلطنه سرپرست روزنامه، دستور حذف این جمله را داد. سفیر روسیه پس از اطلاع یافتن از ماجرا به ناصرالدین شاه شکایت کرد که شاه نیز از اعتمادالسلطنه بازخواست نمود. [۹]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‌کوشش ایرج افشار، ص۵۷۹، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۴ - تحصن در زرگندهدر ۲۷ جمادی‌الآخر ۱۳۲۷ ق/ ۱۵ ژوئیۀ ۱۹۰۹ م و در پایان دورۀ استبداد صغیر، محمدعلی شاه قاجار، همراه با گروهی در سفارت روسیه در زرگنده تحصن کرد. [۱۰]
هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران، به‌کوشش محمدعلی صوتی، ص۲۳۸، تهران، ۱۳۶۲ ش.
[۱۱]
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، ج۲، ص۲۸۵، تهران، ۱۳۸۶ ش.
روز بعد، برکناری محمدعلی شاه از سلطنت توسط عده‌ای از پیشوایان تودۀ مردم، مجتهدان و چند تن از نمایندگان مجلس منحل‌شدۀ پیشین، به طور رسمی اعلام شد. [۱۲]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۲، ص۴۴۲، تهران، ۱۳۵۷ ش.
نمایندگان مجلس مؤسسان به زرگنده رفتند و محمدعلی شاه را از عزلش، و نصب احمد شاه مطلع ساختند. بدین ترتیب، احمد شاه همراه با گروهی از قزاقان روس و ایرانی و عده‌ای از سواران هندی از زرگنده به سلطنت‌آباد آمد و بر تخت سلطنت نشست. محمدعلی میرزا نیز در ۲۳ شعبان/ ۹ سپتامبر به قصد روسیه از زرگنده خارج شد. [۱۳]
هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران، به‌کوشش محمدعلی صوتی، ص۲۳۹-۲۴۰، ۲۴۲، تهران، ۱۳۶۲ ش.
در ۱۳ رجب/ ۳۱ ژوئیۀ همان سال و پس از اعدام شیخ فضل‌الله نوری، حاجی سید ابوالقاسم امام‌جمعۀ تهران و از هم‌فکران شیخ فضل‌الله، به سفارت روسیه در زرگنده پناهنده شد. [۱۴]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۵۷، تهران، ۱۳۵۷ ش.
در آن زمان، برخی از رجال دورۀ قاجار در زرگنده باغ و خانه‌های ییلاقی داشتند که از آن میان، می‌توان به حشمت‌الدوله، حاجی رئیس‌التجار، سعدالملک، سردار اسعد، سپهدار اعظم، طومانیانس و نصرالسلطنه اشاره کرد. [۱۵]
معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به‌کوشش خدیجه نظام‌مافی، ص۳۳، ۵۱، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۱۶]
هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ص۴۰۱، تهران، ۱۳۴۴ ش.
[۱۷]
محمودیان، علی‌اکبر و دیگران، اطلس شهرستان شمیران، ص۱۸۴، تهران، ۱۳۸۱ ش.
[۱۸]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‌کوشش ایرج افشار، ص۹۹۸، تهران، ۱۳۴۵ ش.
همچنین مدفن حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی، از نمایندگان مجلس شورای ملی، میان قلهک و زرگنده قرار دارد. [۱۹]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، ۱۳۵۰ ش.
[ویرایش] ۵ - تشکیل کمیته آهندر تابستان ۱۲۹۹ ش سید ضیاء‌الدین طباطبایی به همراه تنی چند، در خانۀ خود در زرگنده گروهی سری موسوم به «کمیتۀ آهن» یا «کمیتۀ زرگنده» تشکیل داد. [۲۰]
غنی، سیروس، ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص۱۷۵، تهران، ۱۳۸۵ ش.
[۲۱]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، ج۴، ص۱۵۰، تهران، ۱۳۶۲ ش.
[۲۲]
ملکی، حسین، تهران در گذرگاه تاریخ ایران، ص۱۴۵، تهران، ۱۳۷۰ ش.
[۲۳]
برای آگاهی بیشتر، نک : ه د، کمیتۀ آهن.
[ویرایش] ۶ - جمعیت روستاروستای زرگنده در اواخر دهۀ ۱۳۲۰ ش دارای ۰۰۰‘ ۳ تن جمعیت بوده که این شمار در تابستان‌ها به حدود ۰۰۰‘ ۴ تن افزایش می‌یافته است. [۲۴]
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج۱، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۲۸ ش.
برخی از ساکنان این روستا مهاجرانی بودند که از شکرآب، آهار و اوشان به این منطقه آمده بودند. تپه‌های شمالی روستای زرگنده در گذشته محل ییلاق عشایر اطراف تهران بود. [۲۵]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۷ - تأمین آب روستاشغل بیشتر ساکنان این روستا کشاورزی و کارگری در کارخانۀ مهمات‌سازی و ضراب‌خانه، و محصولات کشاورزی زرگنده غلات و انواع میوه‌های سردسیری بود. در آن دوره مزرعۀ الٰهیه نیز بخشی از روستای زرگنده به شمار می‌آمد. آب مورد نیاز زرگنده از ۳ رشته قنات تأمین می‌شد و در بهار از رودخانۀ دربند (جعفرآباد) حقابه داشت. در دهۀ ۱۳۳۰ ش، کثرت خانه‌های ییلاقی و باغ‌ها در زرگنده نیز همچون برخی دیگر از نقاط شمیران، موجب کم‌آبی شده بود، به گونه‌ای که ساکنان این منطقه ناگزیر شده بودند تا با حفر چاه و نصب تلمبۀ برقی آب مصرفی مورد نیاز خود را تأمین کنند. [۲۶]
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج۱، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۲۸ ش.
[۲۷]
یکرنگیان، حسین، جغرافیای تاریخی ری و تهران، ص۴۶، تهران، ۱۳۳۲ ش.
[۲۸]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۴۵۵، تهران، ۱۳۷۱ ش.
زرگنده دارای یک کارخانۀ رنگ‌سازی و یک کارخانۀ روغن‌کشی بوده است.[ویرایش] ۸ - موقوفات زرگندهدر این روستا همچنین افزون بر عمارت ییلاقی سفارتخانۀ روسیه، در نزدیکی پل رومی، عمارتی ییلاقی متعلق به سفارت عثمانی قرار داشت. [۲۹]
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج۱، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۲۸ ش.
[۳۰]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۴۵۵، تهران، ۱۳۷۱ ش.
[۳۱]
سرنا، ص۲۱۹.
در دهۀ ۱۳۴۰ ش تکیه‌ای به مسـاحت ۲۰۰ مـ۲، مسجدی به مساحت ۲۰ مـ۲، دو بـاب مغـازه، قطعـه‌زمینی بـه مساحت ۰۰۰‘ ۳ مـ۲ و همچنین گـورستانی بـه مساحت ۰۰۰‘ ۳ مـ۲ ازجمله موقوفات زرگنده به‌شمار می‌آمدند. [۳۲]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، ص۵۰، قم، ۱۳۵۰ ش.
گورستان یادشده در ابتدای دهۀ ۱۳۵۰ ش، به بوستان زرگنده تبدیل شد. در اواخر دهۀ ۱۳۳۰ ش و با گسترش کالبدی شهر تهران، این روستا به شهر تهران ضمیمه، و از آن پس به یکی از محله‌های آن بدل شد.[ویرایش] ۹ - موقعیت جغرافیاییاین محله امروزه (۱۳۹۰ ش) از شمال به الٰهیه و باغ سفارت روسیه، از جنوب به خیابان ظفر (دستگردی) و محلۀ داوودیه، از شرق به خیابان شریعتی و محلۀ قلهک، و از غرب به بزرگراه مدرس محدود می‌شود. قسمت اصلی باغ سفارت روسیه در زرگنده واقع شده است و بخش کوچکی از آن در الٰهیه قرار دارد. بخش جنوبی این محله، حسن‌آباد زرگنده خوانده می‌شود. [۳۳]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۱۰ - مسیل زرگندهمسیل زرگنده که از رشته‌کوه‌های البرز سرچشمه می‌گیرد، با گذشتن از محلۀ پل رومی و الٰهیه، وارد زرگنده (خیابان رودکی شمالی) می‌شود و پس از آن به محله‌های میرداماد (داوودیه) و سیدخندان می‌ریزد. درگذشته در مسیر این رودخانه چندین آسیاب آبی کار می‌کرد. [۳۴]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، ص۳۵۸، ۵۵۶،تهران، ۱۳۸۱ ش.
[ویرایش] ۱۱ - اماکن مهم زرگندهبقعۀ امامزاده اسماعیل، سینما فرهنگ و دانشکدۀ علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی از اماکن مهم محلۀ زرگنده به شمار می‌آیند. [۳۵]
Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, ۱۸۸۷; Serena, C., Hommen et Choses en Perse, Paris, ۱۸۸۳.
[ویرایش] ۱۲ - پانویس
[ویرایش] ۱۳ - منبعهیبتاللٰهی، پویا، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «زرگنده»، ص۹۴۷. رده‌های این صفحه : روستاهای تهران | زرگنده
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
