|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - تاریخچهپس از آنکه آقا محمد خان قاجار تهران را به پایتختی برگزید، روستاهای کوهپایه‌ای و خوش‌آب‌وهوای شمیران ازجمله قیطریه مورد توجه شاهان و درباریان قاجار قرار گرفت. اراضی قیطریه در سالهای پایانی سلطنت ناصرالدین شاه به حاج غلامرضا خان شهاب‌الملک که بعدها به آصف‌الدوله ملقب شد، تعلق داشت. در ۱۳۱۳ ق که آصف‌الدوله برای حکومت خراسان به آنجا رفت، این اراضی را به میرزا علی‌اصغر اتابک معروف به امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه واگذار کرد. [۱]
معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری،۱۹۸-۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۲]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار،ص ۱۱۵۷- ۱۱۵۸، تهران، ۱۳۴۵ ش.
امین‌السلطان روزانه برای رفتن از باغ ییلاقی خود در حدیقه در نزدیکی سوهانک به کاخ صاحبقرانیه که اقامتگاه تابستانی ناصرالدین شاه بود، ناگزیر از طی مسافتی طولانی بود؛ ازاین‌رو، وی باغ قیطریه را برای اقامت خود برگزید و در آن عمارتهایی بنا نهاد. امین‌السلطان باغهای اطراف باغ خود در قیطریه را خریداری کرد و بر وسعت آن افزود و برای آبیاری آن قناتی حفر کرد. [۳]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم،ص ۱۲۰، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۴]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران،ج۴، ص۹۴، حاشیه ۴، تهران، ۱۳۵۷ ش.
[۵]
معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری،۱۵۵، تهران، ۱۳۶۱ ش.
بنابراین، روستای قیطریه را می‌توان آبادکردۀ امین‌السلطان دانست. [۶]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران،ج۲، ص۶۸۳، ۱۳۷۴ ش.
به گفتۀ افتخاراعظم، دختر امین‌السلطان، قسمت جنوبی این باغ مطابق باغهای دیگر آن دوره، بیرونی باغ بود، بخشی که امین‌السلطان و بعدها ورثۀ او در آن سکونت داشتند، اندرونی باغ به شمار می‌آمد، و قسمت شرقی آن که دارای قلعه و ساختمانهای بیشتری بود، محل سکونت خدمتکاران و به‌اصطلاح رعیت‌نشین بود. [۷]
نوری، نورالدین، «قیطریه، محل کار و اقامت تابستانی نخست‌وزیر»، اطلاعات ماهانه،شم ۷۶، ص۵،تهران، ۱۳۳۳ ش.
در دورۀ مظفری و پس از آنکه کار امین‌السلطان بالا گرفت، او باغ قیطریه را که مکانی نسبتاً دورافتاده و آرام بود، به‌عنوان خلوت خاص خود انتخاب کرد؛ وی بسیاری از روزهای سال را در آنجا سپری می‌کرد تا جایی که محرمان دستگاه صدارت شبها در این باغ بساط عیش و نوش می‌گستراندند و آن را «باغ غیبی» می‌خواندند. [۸]
معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری،۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ ش.
امین‌السلطان تا اواخر عمر خود در باغ قیطریه زندگی می‌کرد. در جریان توطئۀ قتل او، محمدعلی شاه به چندین نفر فرمان داد که در مسیر عبور امین‌السلطان از مجلس تا باغ قیطریه، منتظر آمدن او باشند که اگر در مجلس تیری به وی اصابت نکرد، سرانجام در راه قیطریه به قتل برسد. [۹]
خان‌ملک ساسانی، احمد، سیاستگران دورۀ قاجار، ص۳۱۳ و ۳۱۵،تهران، ۱۳۳۸ ش.
باغ قیطریه پس از امین‌السلطان به دختر او افتخاراعظم، همسر صارم‌الدوله مسعود میرزا(پسر ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین شاه) رسید. [۱۰]
نوری، نورالدین، «قیطریه، محل کار و اقامت تابستانی نخست‌وزیر»، اطلاعات ماهانه،شم ۷۶، ص۴،تهران، ۱۳۳۳ ش.
[۱۱]
معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به کوشش خدیجه نظام‌مافی، ص۴۶، تهران، ۱۳۷۰ ش.
قیطریه از اواخر حکومت ناصرالدین شاه تا دورۀ پهلوی دوم، همواره مورد توجه بسیاری از شخصیتها و رجال حکومتی ازجمله وثوق‌الدوله و چند تن از کابینۀ او،احمد شاه قاجار و مشارالملک وزیر امور خارجۀ او، حاج علی‌نقی خان سردار بختیاری و موسیو نوز بلژیکی، رئیس ادارۀ گمرکات در زمان حکومت محمدعلی شاه، قرار گرفت؛ آنها در تابستانها در این باغ اقامت می‌گزیدند و یا در آن رفت‌وآمد داشتند. [۱۲]
هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران، به کوشش محمدعلی صوتی، ص۱۷۹، تهران، ۱۳۶۳ ش.
[۱۳]
معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، ص ۱۹۸-۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۱۴]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم،ص ۱۲۰، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۱۵]
نوری، نورالدین، «قیطریه، محل کار و اقامت تابستانی نخست‌وزیر»، اطلاعات ماهانه،شم ۷۶، ص۵،تهران، ۱۳۳۳ ش.
[ویرایش] ۲ - قدمت و آثار باستانیقیطریه یکی از کهن‌ترین اقامتگاههای انسان در دامنه‌های جنوبی البرز در شمال دشت ری بوده است. در حفاریهای باستان‌شناختی که در اواخر دهۀ ۱۳۴۰ ش در اراضی قیطریه صورت گرفت، در این منطقه آثاری از گورستانی قدیمی کشف شد که پیشینۀ آن به هزاره‌های پیش از میلاد بازمی‌گردد. این گورستان در دامنۀ شمال غربی تپه‌های قیطریه و در جنوب باغهای نیاوران، و در محوطه‌ای با مساحت بیش از ۰۰۰‘۵ مـ۲ واقع بود و در آن ۳۵۰ گور متعلق به ساکنان اولیۀ قیطریه وجود داشت. در این گورها که برخی از آنها دوطبقه بودند، حدود ۵۰۰‘۲ ظرف سفالین سالم و منقوش به رنگهای قرمز، خاکستری و زرد، ازجمله وسایل آشپزخانه، ابزارها و ادوات جنگی، زیورآلاتی که عموماً از جنس برنز و برخی نیز از جنس طلا و نقره بودند، و نیز مقادیر قابل توجهی غذای خشک‌شده و استخوان به دست آمده که همگی نشان‌دهندۀ اعتقاد ساکنان این منطقه به زندگی پس از مرگ است. [۱۶]
کامبخش‌فرد، سیف‌الله، تهران سه‌هزارودویست‌ساله، ص ۳۳-۳۶، تهران، ۱۳۷۰ ش.
برای آگاهی بیشتر، نک : ه د، قیطریه، تپۀ باستانی. اما با این همه، در منابع تاریخی پیش از دورۀ قاجار، نامی از قیطریه دیده نمی‌شود.[ویرایش] ۳ - بافت روستاقیطریه در زمانی که سپهبد زاهدی در آن مستقر بود، از ۳ باغ متصل به یکدیگر با مساحت ۰۰۰‘۱۵۵ مـ۲ تشکیل شده بود و تمام جویها، گل‌کاریها، جدول‌بندیها و خیابانهای این باغ به گونه‌ای طراحی شده بود که همچون جنگلی طبیعی به نظر می‌رسید. در ورودی باغ خیابان عریضی وجود داشت که پس از ۵۰ متر، به دو شاخه تقسیم می‌شد: خیابان شرقی به نام «خیابان رسمی» محل آمدوشد مراجعان و میهمانان سپهبد زاهدی بود؛ و خیابان غربی موسوم به «خیابان سیروس» به رفت‌وآمد کارکنان و محافظان اختصاص داشت. همچنین در دهۀ ۱۳۳۰ ش در قسمت شرقی باغ، ساختمان متروکه‌ای وجود داشت که در زمان میرزا علی‌اصغر خان اتابک ساخته شده بود؛ ظاهر این ساختمان شبیه قلعه، و گارد نگهبانی در آن مستقر بود. افزون بر این، در این دهه بر روی یکی از تپه‌های غربی باغ قیطریه، دیوارهای خرابی نمایان بوده است که امین‌السلطان در آن به بازی بیلیارد می‌پرداخت. [۱۷]
نوری، نورالدین، «قیطریه، محل کار و اقامت تابستانی نخست‌وزیر»، اطلاعات ماهانه،شم ۷۶، ص۵،تهران، ۱۳۳۳ ش.
[۱۸]
معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری،ص۲۰۲، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۴ - رویدادهای مهمدر تابستان ۱۳۳۳ ش، سپهبد فضل‌الله زاهدی به‌سبب دوستی با صارم‌الدوله، در باغ قیطریه اقامت گزید. در این زمان، جلسه‌های هیئت دولت نیز در این باغ تشکیل می‌شد. ازجملۀ رویدادهای مهمی که در تابستان این سال در عمارت قیطریه اتفاق افتاد، جلسۀ فوق‌العادۀ هیئت وزیران با حضور فضل‌الله زاهدی بود که به موجب آن، به علی امینی برای امضای قرارداد کنسرسیوم نفت اختیار تام داده شد. [۱۹]
نوری، نورالدین، «قیطریه، محل کار و اقامت تابستانی نخست‌وزیر»، اطلاعات ماهانه،شم ۷۶، ص ۵-۶،تهران، ۱۳۳۳ ش.
عمارتی که محل زندگی و همچنین دفتر کار سپهبد زاهدی بود، در شمال باغ قیطریه قرار داشت. این عمارت ساختمان یک‌طبقه و مرتفعی بود که در مقابل آن، ایوان سراسری و بزرگی وجود داشت، و گاهی جلسات هیئت دولت در تابستانها در همین ایوان تشکیل می‌شد. [۲۰]
نوری، نورالدین، «قیطریه، محل کار و اقامت تابستانی نخست‌وزیر»، اطلاعات ماهانه،شم ۷۶، ص۵،تهران، ۱۳۳۳ ش.
[ویرایش] ۵ - منبع تامین آبباغ قیطریه یکی از بزرگ‌ترین باغها در میان دیگر باغهای منطقۀ شمیران به شمار می‌رفت. این باغ بسیار سرسبز بود و آبش از قناتی که در آن وجود داشت، تأمین می‌شد. [ویرایش] ۶ - جمعیتروستای قیطریه در سالهای میانی دهۀ ۱۳۲۰ ش، حدود ۵۰ نفر جمعیت داشت، اما جمعیت این روستا بر طبق نخستین سرشماری رسمی کشور در ۱۳۳۵ ش، به ۴۹۲ نفر افزایش یافت. [۲۱]
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج۱، ص۱۷۲،تهران، ۱۳۲۸ ش.
[۲۲]
گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور،ص۵، تهران، ۱۳۳۷ ش.
[ویرایش] ۷ - تقییر کاربردی از روستا به شهراین روستا در دهۀ ۱۳۴۰ ش، در پی گسترش کالبدی شهر تهران به این شهر ضمیمه، و به یکی از محله‌های آن تبدیل شد. محلۀ قیطریه امروزه (۱۳۹۲ ش) از شمال به محلۀ دزاشیب، از جنوب به محله‌های دروس و قلهک، از غرب به خیابان دکتر علی شریعتی، و از شرق به محله‌های چیذر و اختیاریه محدود می‌شود. [۲۳]
طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران ۱۰۰، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، ص ۱۵۰،تهران، ۱۳۸۷ ش.
این محله ۱۱۶‘ ۵۲۷‘۱ مـ۲ مساحت، و ۳۵۲‘۲۱ نفر جمعیت دارد.[ویرایش] ۸ - اماکن فرهنگی و تفریحیاز مهم‌ترین اماکن فرهنگی و تفریحی موجود در این محله می‌توان به بوستان قیطریه که در بخشی از باغ قدیمی قیطریه احداث شده است، و نیز فرهنگ‌سرای ملل(امیرکبیر) اشاره کرد. [ویرایش] ۹ - پانویس
[ویرایش] ۱۰ - منبعآقامحمدحسنی، میترا-حسینی، حمید رضا، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «قیطریه»، صفحه۱۲۶۲. رده‌های این صفحه : محله های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
