|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
صاحبقرانیه sāheb-qe(a)rāniy(yy)e ، کاخ ییلاقی شاهان قاجار به‌ویژه ناصرالدین شاه، محل امضای فرمان مشروطیت و دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی، که در حال حاضر به موزه تبدیل شده است. [ویرایش] ۱ - موقعیت جغرافیاییکاخ صاحبقرانیه به مساحت ۰۶۰‘۲ مـ۲ واقع در باغ ـ موزۀ نیاوران، از بناهای شاخص تهرانِ سدۀ ۱۳ ق است که در دو طبقه ساخته شده، و عمارتی قاجاری با تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است. این کاخ که بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد، در ۱۳۳۴ ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سالهایی که از عمر آن گذشته، پیوسته در تغییر و تحول بوده است. [ویرایش] ۲ - تطورات کاخ صاحبقرانیهکاخ صاحبقرانیه از ابتدای شکل‌گیری تاکنون، ۹ دوره تغییر و تحول به خود دیده است. نخستین دوره (پیش از ۱۲۱۲ ق)، که در آن سالها محدودۀ کاخ صاحبقرانیه جزئی از زمینهای اطراف روستای نیاوران بوده است؛ مرحلۀ دوم (از ۱۲۱۲ تا ۱۲۵۰ ق و از ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۴ ق)، در دورۀ فتحعلی شاه قاجار که باغ سلطنتی نیاوران شکل گرفت و عمارتی در آن بنا شد و پس از او محمد شاه قاجار به عمارت اولیه سروسامانی داد؛ دورۀ سوم (از ۱۲۶۴ تا ۱۲۹۶ ق)، که عمارت دورۀ فتحعلی شاه تخریب، و به جای آن کاخ جدیدی ساخته شد؛ دورۀ چهارم (از ۱۲۹۷ تا ۱۳۲۴ ق)، که قصر صاحبقرانیه به دستور ناصرالدین شاه و توسط ی حیی خان مشیرالدوله بنا شد و گمان بر این است که این قصر جایگزین کاخ پیشین شده باشد؛ دورۀ پنجم (۱۳۴۳ ق)، یعنی دورۀ سلطنت احمد شاه قاجار که کاخ صاحبقرانیه چندان مورد توجه نبود و دوران رکود را می‌گذراند؛ دورۀ ششم (از ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ ش)، که پس از یک دوره رکود، کاخ صاحبقرانیه برای برگزاری جشن عروسی محمدرضا شاه با فوزیه آماده، و تغییراتی در آن داده شد؛ دورۀ هفتم (از ۱۳۲۰ تا ح ۱۳۵۰ ش)، که کاخ مدتی در اختیار دولت قرار گرفت و از ۱۳۴۶ ش به بعد که خانوادۀ سلطنتی برای اقامت به نیاوران نقل مکان کردند، کاخ صاحبقرانیه هم به دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بدل شد؛ دورۀ هشتم (از ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ ش)، که کاخ صاحبقرانیه به‌طور گسترده تغییر کرد و ساختمان آن به شکل کنونی درآمد؛ دورۀ نهم (از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ش تاکنون)، که درهای کاخ صاحبقرانیه از آن زمان تا ۱۳۷۴ ش به روی مردم بسته بود. هرچند این بنا در اختیار نهادهای دولتی قرار داشت، اما سرانجام در اردیبهشت ۱۳۷۷، پس از یک دوره مرمت، به کاخ ـ موزه بدل، و افتتاح شد. ۲.۱ - تطورات دوران فتحعلی شاهدر دورۀ فتحعلی شاه قاجار بناهایی در تهران و بیرون از حصار آن ساخته شد. تاریخ بخشی از بناهای موجود در مجموعه‌ای که امروزه کاخ ـ موزۀ نیاوران نامیده شده است هم به آن دوران بازمی‌گردد [۱]
شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، ۱۳۸۳ ش،ص۵۱
. نخستین کاخی که در باغ برپا شد، به عهد فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد. فتحعلی شاه که گاه‌وبیگاه به هنگام فصل گرما برای ییلاق و شکار به شمیران می‌رفت، دستور داد تا در نیاوران عمارتی ییلاقی برپا دارند. این عمارت محدود به یک «بالاخانۀ مختصر و دو جنبین» (احتمالاً دو اتاق جانبی) بود که در دورۀ محمدعلی شاه، قدری بر آن افزوده بودند [۲]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش،ج۴،ص۲۳۰۷.
[۳]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ،المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش،ج۱،ص۸۴-۸۵.
ناصرالدین شاه که علاقه‌ای به اقامت در کاخ ییلاقی محمدیه در اسدآباد، واقع در زمینهای شمال غربی تجریش نداشت و آنجا را به‌سبب مرگ پدرش در آن، بدشگون می‌دانست، به ایشیک آقاسی، رئیس تشریفات وقت دستور داد در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا در شمیران، ییلاقی مناسب‌تر پیدا کند؛ انتخاب او که با استقبال شاه نیز مواجه شد، ییلاق نیاوران بود. ۲.۲ - تطورات دوران ناصر الدین شاهناصرالدین شاه حاج علی خان حاجب‌الدوله (پدر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه) را مأمور ساختن عمارتی عالی در نیاوران کرد. این قصر به‌سبب اشراف و دید کامل شاه‌نشین آن بر تهران و مناظر پایین‌دست، «جهان‌نما» نامیده شد؛ گرچه در متون تاریخی گاهی از آن با عنوان قصر و یا عمارت نیاوران نیز یاد کرده‌اند [۴]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ،المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش،ج۱،ص۸۴.
[۵]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ،، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ج۴، ص۲۳۰۷.
[۶]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ،، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ج۴، ص۲۳۹۱-۲۳۹۲.
[ویرایش] ۳ - زمان ساخت عمارت صاحبقرانیهزمان ساخت این عمارت در باغ نیاوران با تفاوت، در منابع تاریخی ثبت شده است؛ چنان‌که به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، ناصرالدین شاه در ۱۲۶۸ ق دستور ساخت قصری جدید را صادر کرد، اما روزنامه‌های آن زمان در ۱۲۶۷ ق مطالبی نوشته‌اند که نشان می‌دهد زمان آغاز تغییر و تحولات در این باغ در دورۀ ناصری به پیش از آن تاریخ بازمی‌گردد. از آن جمله روزنامۀ وقایع اتفاقیه در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه نوشته است: «عمارت پادشاهی که در نیاوران می‌سازند بنا بود که امسال ]۱۲۶۷ ق [ تمام شود، اما چون این عمارت جدید است و شالوده و بنیادش را تازه گذاشته‌اند و باید پایه‌های عمارت نشست خود را بکند و بعد از آن طاق و سقف آن ساخته شود، گویا در این فصل تابستان و پاییز مشکل باشد ... عمارت را بسیار خوش‌طرح و باصفا ساخته‌اند و وقتی که تمام بشود، لایق نشیمن اعلیٰحضرت پادشاه باشد و به‌جهت مکانش که در جای باصفای خوب افتاده است، بسیار مطبوع و دل‌نشین و به‌حسب طراوت اشجار و عذوبت انهار، به خرمی سبزه و جویبار و چشم‌انداز آن از سایر عمارات امتیاز کلی به هم خواهد رساند» [۷]
مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳؛ص۳۰-۳۱، به نقل از روزنامۀ وقایع اتفاقیه.
[ویرایش] ۴ - توصیف کیفیت بنا به قلم رضاقلی خان هدایترضاقلی خان هدایت کیفیت بنا را به‌صورت عمارتی شاهانه مشتمل بر شاه‌نشین، حوض‌خانه، حمام و خلوت وصف کرده است. همچنین او از ۳ حوض مرمر فواره‌دار در طبقۀ فوقانی عمارت یاد کرده است [۸]
هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش.ج۱۰،ص۸۱۴.
[ویرایش] ۵ - پسند نکردن ناصر الدین شاه عمارت جهان نماگویا عمارت جهان‌نما مورد پسند ناصرالدین شاه نبوده است، زیرا در ۱۲۹۷ ق، دستور داد تا عمارتی دیگر در باغ نیاوران ساخته شود. دستور ساخت عمارت جدید به یحیى خان مشیرالدوله، وزیر بنایی وقت داده شد. او نیز ساخت عمارت را مطابق طرح ساختمانهای اروپایی شروع کرد و یک سال بعد، در ۱۲۹۸ ق، ساخت آن را به پایان رساند [۹]
شرف، ۱۳۰۱ ق، شم ۳؛.
. عمارت جدید به تبعیت از عنوان «صاحبقران» که لقب محبوب ناصرالدین شاه بود، «صاحبقرانیه» نام گرفت.[ویرایش] ۶ - وجه تسمیه صاحبقرانیهدربارۀ سبب این نام‌گذاری گفته می‌شود که ناصرالدین شاه پس از ۳۰ سال از گذشت سلطنتش، خود را صاحبقران نامید و این عمارت نیز به‌سبب احداث در دهۀ سوم سلطنت وی، بدین نام خوانده شد [۱۰]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ،المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش،ج۱،ص۸۴.
[ویرایش] ۷ - فراموشی نام جهان نما در برهه ای از تاریخاز این تاریخ به بعد، از نام جهان‌نما در متون تاریخی خبری نیست. از نوشتۀ اعتمادالسلطنه چنین برمی‌آید که عمارت جهان‌نما تخریب، و کاخ جدید جایگزین آن شده است [۱۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ،المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش،ج۱،ص-۸۵-۸۴.
.از همین زمان بود که نیاوران هم رو به گسترش نهاد و به دستور ناصرالدین شاه در این روستا راسته‌بازاری مشتمل بر چندین باب دکان ساخته شد، و از آنجا که شاه توجه خاصی به برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) داشت، در ۱۲۷۳ ق دستور داد که تکیه‌ای در جنب کاخ صاحبقرانیه برپا سازند تا در سالهایی که ماه محرم به تابستان می‌افتاد و او در ییلاقات شمیران به سر می‌برد، مجبور به رفتن به تهران نباشد [۱۲]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش،ص۳۱۸.
[ویرایش] ۸ - توصیف فضای داخلی صاحبقرانیهدر آماده‌سازی فضاهای داخلی صاحبقرانیه از انواع مبل و اسباب و اشیاء نفیس و مرغوب استفاده شده بود . به‌جز فرشهای ایرانی و پارچه‌های زربفت و گل‌دوزی‌شده و آثار هنری برجستۀ نقاشانی چون محمد خان ملک‌الشعرا، عمدۀ اثاثیۀ کاخ صاحبقرانیه ازجمله چلچراغهای ظریف بلورین، گلدانهای چینی و دیگر وسایل، از خارج و عمدتاً از فرانسه و روسیه خریداری شده بود. پیانوی بسیار بزرگ کاخ را نیز از راه دریای خزر و جاده‌های کوهستانی البرز با شتر حمل کرده بودند تا به این کاخ رسانند. بخشی از وسایل خریداری‌شده به هنگام حمل‌ونقل از بین رفت و یا مفقود شد. در ۱۶ سال پایانی سلطنت ناصرالدین شاه، این کاخ اقامتگاه اصلی او در فصل گرما به شمار می‌آمد و بسیار مورد علاقۀ وی بود [۱۴]
ویلبر، دونالد، باغهای ایران و کوشکهای آن، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران، ۱۳۸۳ ش،ص۱۷۸-۱۸۱؛
[۱۵]
مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳،ص۵۱.
[ویرایش] ۹ - اقامت های طولانی ناصرالدین شاه در صاحبقرانیهاقامتهای طولانی ناصرالدین شاه در این کاخ به گونه‌ای بود که در ۱۲۷۴ ق دستور داد یک دستگاه تلگراف در کاخ نصب شود. علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، عموی ناصرالدین شاه که متصدی تلگراف بود، این دستگاه را نصب کرد و بدین ترتیب، نخستین مخابرۀ تلگرافی از قصر سلطنتی در ارگ به کاخ صاحبقرانیه با تشریفات خاص انجام گرفت. ناصرالدین شاه آن شب در نیاوران ماند و آتش‌بازی و چراغانی و جشن مفصلی در آنجا برگزار شد و اعتضادالسلطنه نشان افتخار گرفت [۱۶]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، ۱۳۵۰ ش،ج۱،ص۸۲.
. ظاهراً آخرین اقدام ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه، آینه‌کاری تالار معروف به آینه است که دو سال پیش از کشته‌شدنش انجام شده است [۱۷]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش،ص۳۱۸.
[۱۸]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش،۱۰۳۲.
[ویرایش] ۱۰ - صاحبقرانیه در سفرنامه های اروپایی هادر مجموعۀ نوشتارها و سفرنامه‌های باقی‌مانده از اروپاییانی که در دوران قاجار به ایران سفر کرده‌اند و یا مدتی در دربار رفت‌وآمد داشته‌اند، از کاخ صاحبقرانیه و مجموعۀ ییلاقی نیاوران به‌عنوان یکی از زیباترین کاخهای سلطنتی ایران یاد کرده‌اند که در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا قرار داشته است. به نوشتۀ فووریه، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، اندرون صاحبقرانیه یکی از بهترین اندرونهای سلطنتی آن دوران بود و ظاهراً اهل حرم شاه در آنجا راحت‌تر و خوش‌تر از دیگر اندرونها بودند. [۱۹]
فووریه، ژ. ب.، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۶ ش،ص ۱۶۳-۱۶۵
ناصرالدین شاه در زمان اقامت تابستانی در صاحبقرانیه بیشتر وقت خود را در زیرزمین خنک عمارت که زیر تالار بزرگ کاخ قرار دارد، می‌گذارند و از تالار بزرگ کاخ بیشتر برای پذیراییهای رسمی و سلامهای عید استفاده می‌کرد. بالاتر از کاخ صاحبقرانیه حدود ۴۰ عمارت جداگانه که هریک ۳ اتاق داشت، برای زنان حرم ساخته شده بود. جدا از این بناها در سمت راست قصر، بنایی مجزا برای امینه اقدس، و سمت چپ آن عمارتی برای انیس‌الدوله ساخته شده بود. این دو بنا توسط دیواری، از محل سکونت دیگر زنان حرم‌سرا جدا می‌شد. همچنین در آن زمان، اطراف قصر صاحبقرانیه دو عمارت ساده با تعداد زیادی اتاق قرار داشت که توسط عمارتی با ارتفاع کمتر به یکدیگر متصل می‌شدند. [ویرایش] ۱۱ - تطورات دوران مظفرالدین شاهپس از ناصرالدین شاه، کاخ صاحبقرانیه مورد استفادۀ جانشینان او نیز بود. مظفرالدین شاه حرم‌سراها را محدود، و بخشی از آنها را تخریب کرد. مهم‌ترین رویدادی که در زمان او در کاخ صاحبقرانیه رخ داد، صدور فرمان مشروطه بود که مظفرالدین شاه آن را در این کاخ امضا کرد. [ویرایش] ۱۲ - تطورات دوران احمد شاه قاجاردر دورۀ احمد شاه قاجار، کاخ صاحبقرانیه رونق چندانی نداشت. به دستور او عمارتی کوچک در ضلع شمالی باغ سلطنتی نیاوران ساخته شد که اکنون به کوشک احمدشاهی معروف است. با انقراض دودمان قاجار در ایران و آغاز سلطنت پهلوی، کاخ صاحبقرانیه دورۀ دیگری از تغییر و تحولات را از سر گذراند. [ویرایش] ۱۳ - تطورات دوران رضا شاه پهلویدر دورۀ رضا شاه از کاخ صاحبقرانیه برای پذیرایی از سران کشورهای دیگر استفاده می‌شد [۲۰]
مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳؛ص۳۴.
که ازجملۀ آنها می‌توان به ملک عبدالله، پادشاه اردن اشاره کرد [۲۱]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش،ص۳۲۱.
این کاخ تا ۱۳۱۷ ش به همان صورت زمان ناصرالدین شاه باقی بود [۲۲]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش،ص۳۱۹.
،مهم‌ترین اتفاق در روزشمار رویدادهای کاخ صاحبقرانیه در این دوره به مراسم عروسی فوزیه در ۱۳۱۸ ش مربوط است که قرار بود در همین کاخ برپا شود. رضا شاه برای برگزاری این مراسم دستور تغییرات و تعمیراتی را در بنا صادر کرد و به مدت ۸ ماه در ۱۳۱۷ ش، معماران، نقاشان و نجاران زیادی در این کاخ مشغول به کار بودند و تغییرات بسیاری در آن صورت گرفت.از آن جمله، بخشی از دیـوار میـان دیـوان‌خانه و حرم‌سرا ــ که به دستـور مظفـرالدین شاه کشیـده شده بـود ــ و چنـدین عمارت پیرامونی کاخ تخریب شدند. مبلمان و چیدمان داخلی کاخ هم تغییر کرد؛ حتى تعدادی از فرشهای گران‌بهای کاخ گلستان هم به این کاخ انتقال داده شد و چون کارها به پایان رسید، رضاشاه شخصاً به آنجا سرکشی کرد و همه‌چیز را پسندید، اما بااین‌همه، جشن عروسی به‌سبب سرمای هوا در این کاخ برگزار نشد [۲۳]
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش،ص۳۱۹.
[۲۴]
مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا،بش.
[ویرایش] ۱۴ - تطورات دوران محمدرضا شاه پهلویکاخ صاحبقرانیه در دهۀ ۱۳۳۰ ش مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت و پذیراییهای رسمی دولتی بوده است [۲۵]
مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳،ص۳۴.
. باغ نیاوران و از آن جمله کاخ صاحبقرانیه در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی، به‌ویژه پس از ازدواج او با فرح دیبا، همسر سوم محمدرضا شاه، با حفظ مشخصات معماری قاجاری، تغییرات گسترده‌ای به خود دید تا با امکانات یک ساختمان مدرن برای زندگی شاه و خانواده‌اش آماده شود.در فاصلۀ سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ ش، به صاحبقرانیه توجه بیشتری شد. در این سالها فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمتهای داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد. طبقۀ اول یعنی حوض‌خانه برای پذیرایی میهمانان و مراسم خصوصی خانوادۀ سلطنتی، و طبقۀ دوم به‌عنوان دفتر کار محمدرضا شاه مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره هریک از اتاقهای کاخ به‌صورت نمایشی و نمادین ساخته شد تا میهمانان خارجی را با فرهنگ سنتی ایران آشنا سازد، ازجمله کرسی‌خانه، اتاق آثار چوبی و لاکی، و اتاق خاتم که مختص وسایل اختصاصی رضا شاه بود و بخشی از آنها از کاخ مرمر به صاحبقرانیه انتقال داده شده بود. اتاق چای‌خانه که روی دیوارهای آن ابیاتی از حافظ، مولوی، سعدی، خیام و به انتخاب فرح دیبا به‌صورت طلاکوب نوشته شده است، بخش دیگری از تغییرات به جای مانده از این دوران را در کاخ صاحبقرانیه نمایش می‌دهد. اتاقهای مذاکرات، انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندان‌پزشکی، اتاق استراحت و مذاکرات خصوصی محمدرضا شاه و نیز اتاق جنگ با شیشه‌های ضدگلوله و فضای آکوستیک، از اتاقهای پیش‌بینی‌شدۀ این کاخ در دورۀ پهلوی دوم است. [ویرایش] ۱۵ - تطورات پس از انقلاب اسلامیپس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه ۱۳۵۷، باغ نیاوران و کاخهای آن به دست مردم افتاد، اما با درایت آیت‌الله سید حسن سعادت مصطفوی، پیش‌نماز وقت مسجد جامع نیاوران، آسیبی به کاخ و وسایل آن نرسید. سازمان میراث فرهنگی از ۱۳۶۰ ش به بعد، مسئولیت نگهداری از بناهای تاریخی و از آن میان، باغ سلطنتی نیاوران و مجموعه بناهای آن، ازجمله کاخ صاحبقرانیه را بر عهده گرفت. [ویرایش] ۱۶ - صاحبقرانیه و آثار هنری و اشیاء قدیمیافزون بر ویژگیهای شاخص معماری کاخ صاحبقرانیه که برای هر بازدیدکننده‌ای جذاب است، در آنجا مجموعه‌ای گران‌بها از آثار هنری و اشیاء قدیمی نگهداری می‌شود که بخشی از آنها در فضای عمومی موزه به نمایش درآمده‌اند؛ از میان آنها می‌توان به آثاری از استاد کمال‌الملک اشاره کرد که تعدادی از آنها در فضای موزه‌ای امروزی نمایش داده شده‌اند و بخش دیگری هم در انبارهای کاخ ـ موزۀ نیاوران نگهداری می‌شود؛ از آن جمله می‌توان به پرتره‌های ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه اشاره کرد. [ویرایش] ۱۷ - پانویس
[ویرایش] ۱۸ - منبعطایفه،سیما و لالمی، شیده، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «صاحبقرانیه»، صفحه۱۱۴۶. رده‌های این صفحه : آثار دوره قاجاریان در شهرستان تهران | جاذبه‌های گردشگری تهران | حرم‌سرای قاجار | کاخ موزه‌های ایران | کاخ های قاجار | کاخهای تاریخی شهرستان تهران | کاخهای دودمان قاجاریان | موزه های تهران | موزه‌ها در منطقه ۱ تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
