|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سلطنت آباد saltanat-ābād، از بزرگ‌ترین باغ‌های سلطنتی تهران در عهد قاجار است. این عمارت بعداز ساخت کاخ جهان نما به‌دستور ناصرالدین شاه در سال (۱۲۷۴ هـ.ق / ۱۸۵۸م) ساخته شد. این باغ در زمین‌های روستایی در همسایگی رستم‌آباد برپا شد که از چهار طرف دارای چشم‌اندازی باز و دلگشا بود. مشتمل بر چندین عمارت، یک کلاه‌فرنگی و دیواری از خشت پخته به درازای حدود یک فرسنگ که اطراف آن کشیده شده بود، است. در سرشماری سال (۱۳۳۵ هـ.ش) جمعیت روستای سلطنت‌آباد ۴۲۱‘۴ تن بوده است. از مجموعه‌ی بناهای کاخ سلطنت آباد امروزه دو بنا برجا مانده که در بهمن (۱۳۳۴ هـ.ش) به شماره‌ی ۴۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. یکی از این دو بنا به عمارت حوض‌خانه مشهور است. بنای دیگر که در فاصله‌ی اندکی از عمارت حوض‌خانه قرار گرفته متشکل از دو ساختمان مجزا ست که از پهلو به یکدیگر متصل شده‌اند. این بنای مرکب شامل برجی موسوم به برج خوابگاه و عمارتی به نام تالار آینه است. تزیینات مفصل تالار آینه شامل آینه‌کاری دیوارها، نقاشی سقف، کاشی‌کاری ازاره‌ها و کف، گره‌چینی کتیبه‌ی بازشوها و فلزکاری نرده‌ی پنجره‌هاست. نقاشی سقف به‌صورت قاب‌هایی با نقوش زنان قاجاری و گل‌وبوته‌ی سرخ است. نقاشی‌ها توسط هنرمندان مشهور آن دوره همچون میرزا محمد غفاری (کمال‌الملک)، میرزا عبدالرحیم و میرزا ابوالحسن خان کاشانی کشیده شده است. عمارت تالار آینه در زمان قاجار محل دیدار ناصر الدین شاه با مقامات بلندپایه‌ی داخلی و خارجی بود. در دوره‌های بعد نیز برخی از رویدادهای مهم تاریخی، ازجمله محاکمه‌ی محمد مصدق، پس از کودتای ۲۸ مرداد سال (۱۳۳۲ هـ.ش) در این مکان اتفاق افتاد. [ویرایش] ۱ - معرفی سلطنت آبادسلطنت آباد باغ و عمارتی ییلاقی بود که روستایی به همین نام در شمیران قرار داشت. از بزرگ‌ترین باغ‌های سلطنتی تهران در عهد قاجارها بود. مشتمل بر چندین عمارت، یک کلاه‌فرنگی و دیواری از خشت پخته به درازای حدود یک فرسنگ بر گرد آن کشیده شده بود. [۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[۲]
المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، ص۸۶-۸۷، تهران، ۱۳۷۴ ش.
عمارت‌ها شامل عمارت بیرونی، اندرونی، موزه‌ی تاریخ طبیعی، ساختمان تکیه، عمارت ملیجک عزیزالسلطان، برج ساعت و کبوترخانه است. قراولخانه در دور باغ وجود داشت که به هنگام حضور شاه در سلطنت آباد در هر یک از آنها ۱۲ سرباز به نگهبانی می‌پرداختند. پس از گذشتن از ورودی باغ و گذر از خیابانی پر درخت، عمارتی دو طبقه وجود داشت که محل آبدارخانه، آشپزخانه و محل اقامت کارکنان آنها به‌شمار می‌رفت. در کنار این عمارت و متصل به آن یک برج یا عمارت مربع‌شکل وجود داشت. در جلو این عمارت، استخری بزرگ واقع بود که در آن معمولاً چند کَرَجی برای گردش و تفریح آماده بود. [ویرایش] ۲ - موقعیت جغرافیاییدر نقشه‌ی تهران و اطراف که در سال (۱۳۲۸ هـ.ق / ۱۹۱۰م) توسط مهندس بغایری ترسیم شده است، روستای سلطنت‌آباد در شرق رستم‌آباد، میان اُزگُل در شمال و لویزان در جنوب نشان داده شده است. [۳]
نک : نقشۀ تهران و اطراف در ۱۳۲۸ ق / ۱۹۱۰ م، ترسیم مهندس عبدالرزاق بغایری، تهران، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب.
[ویرایش] ۳ - تاریخچهساخت عمارت سلطنت‌آباد در (۱۲۷۴ هـ.ق / ۱۸۵۸م) به‌دستور ناصرالدین شاه آغاز شد. کار تکمیل آن در (۱۳۰۵ هـ.ق / ۱۸۸۸م) به پایان رسید. ناصرالدین شاه درحالی تصمیم به برپایی این عمارت گرفت که چند سالی بیش از ساخت کاخ جهان نما در نیاوران (صاحبقرانیه‌ی بعدی) نمی‌گذشت. به نوشته‌ی اعتمادالسلطنه، با وجود آنکه کاخ جهان‌نما چشم‌اندازی باز، زیبا و رو به جنوب و تهران داشت، اما چون در دامنه‌ی البرز جای داشت، چشم‌انداز شمالی آن به سبب بلندی کوه‌های البرز بسته بود. از این‌رو، ناصرالدین شاه دستور داد تا عمارتی دیگر بنیاد نهند که از ۴ سو دارای چشم‌اندازی باز و دلگشا باشد. برای این کار، زمین‌هایی نزدیک روستای رستم‌آباد در نظر گرفته شد. [۴]
مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، ج۲، ص۱۳۴۵، تهران، ۱۳۶۷ ش.
[ویرایش] ۴ - تغییر نام روستااز شواهد امر این‌گونه پیدا ست که سلطنت‌آباد در زمین‌های روستایی در همسایگی رستم‌آباد برپا شده است. عبدالحجت بلاغی از این روستا با نام حصار رضابیک یاد کرده است و می‌افزاید که پس از بنای عمارت سلطنتی در زمین‌های آن، نام این روستا به سلطنت‌آباد تغییر کرد. [۵]
مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، ج۲، ص ۴۴، تهران، ۱۳۶۷ ش.
ظاهراً پیش از برپایی عمارت سلطنت‌آباد، بر جای آن ساختمانی از دوره‌ی فتحعلی شاه باقی بوده است و هدایت (مخبرالسلطنه) در جایی که از سُرسُره‌های معروف فتحعلی شاه در تهران یاد می‌کند، می‌نویسد که یکی از این سرسره‌ها در سلطنت‌آباد بوده است. [۶]
مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، ج۲، ص۵۲، تهران، ۱۳۶۷ ش.
دیگر منابع دوره‌ی قاجار اشاره‌ای به وجود ساختمانی متعلق به دوره‌ی فتحعلی شاه در این محل ندارند. [ویرایش] ۵ - عمارت بیرونیدر وسط باغ، عمارت بیرونی قرار داشت. این عمارت دارای ۳ طبقه و یک حوض‌خانه بود که از میان حوض کاشی آن فواره‌ای پیوسته آب‌فشانی می‌کرد و هوای محوطه را خنک می‌ساخت. اتاق‌های هر ۳ طبقه‌ی این عمارت مشرف به حوض‌خانه بود. این اتاق‌ها با گچ‌بری‌های زیبا و ظریف تزیین شده بودند. در طبقه‌ی سوم، ایوانی به دور عمارت می‌گشت. در چند اتاق از این عمارت مجموعه‌هایی از پروانه‌های خشک شده در جعبه‌های مخصوص به دیوارها آویخته بودند. در یکی از اتاق‌ها بیش از ۲۰۰ گونه از پرندگان با پرهای رنگین و زیبا به‌صورت تاکسیدرمی (= آکنده‌سازی) شده در محفظه‌های بلورین نگهداری می‌شد. [ویرایش] ۶ - موزه تاریخ طبیعیچند خیابان پهن از ۴ سوی عمارت بیرونی تا انتهای باغ امتداد داشت که یکی از این خیابان‌ها به عمارتی دوطبقه منتهی می‌شد. این عمارت نیز حوض‌خانه‌ای داشت و به‌دستور ناصرالدین شاه به دیوارهای آن و دیگر اتاق‌های این عمارت از روی کتاب‌های تاریخ طبیعی تصاویری از پرندگان و جانوران وحشی به اندازه‌ی طبیعی نقاشی شده بود. ناصرالدین شاه آن را موزه‌ی تاریخ طبیعی می‌خواند. [ویرایش] ۷ - عمارت اندرونیعمارت اندرونی سلطنت‌آباد در فاصله‌ی اندکی از عمارت موزه در انتهای باغ و کمی در طرف چپ عمارت بیرونی قرار داشت. [۷]
نک : معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۳۷- ۱۳۸، تهران، ۱۳۵۱ ش.
[۸]
فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، ص۱۸۶-۱۸۷، تهران، ۱۳۲۶ش.
[۹]
ارسل، ارنست، سفرنامه، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، ص۲۱۱-۲۱۲، تهران، ۱۳۵۳ ش.
عمارت اندرونی دارای تالاری باشکوه در طبقه‌ی اول آن بود و در گرداگرد حیاط آن اتاق‌هایی برای زنان حرم‌سرای ناصرالدین شاه قرار داشت. [۱۰]
فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، ص۱۸۸، تهران، ۱۳۲۶ش.
[ویرایش] ۸ - برج ساعتاز دیگر سازه‌های سلطنت‌آباد برج ساعت بود. این برج مدور و بلند مشتمل بر چند طبقه بود که همه دور یک محور مرکزی می‌گشتند. با این تفاوت که هر طبقه از طبقه‌ی پایین‌تر کوچک‌تر می‌شد. گرداگرد برج را پلکانی مارپیچی در برگرفته بود که به یک مهتابی راه می‌یافت که ساعتی بزرگ در آن نصب شده بود. [۱۱]
معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۴۰، تهران، ۱۳۵۱ ش.
[۱۲]
فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، ص۱۸۶-۱۸۷، تهران، ۱۳۲۶ش.
[ویرایش] ۹ - کبوتر خانهدر یکی از بخش‌های باغ سلطنت‌آباد برجی بود که در آن کبوتر پرورش می‌دادند. گه‌گاه ناصرالدین شاه به تماشای آنها می‌رفت و کبوترها را در حضورش می‌پراندند. [۱۳]
معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۴۰، تهران، ۱۳۵۱ ش.
این کبوترخانه به‌دستور ناصرالدین شاه در سال (۱۲۹۲ هـ.ق) توسط اعتمادالسلطنه ساخته شده بود. [۱۴]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۷، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۱۰ - ساختمان تکیهاز دیگر بناهای موجود در مجموعه‌ی عمارت‌های باغ سلطنت‌آباد ساختمان تکیه بود. این عمارت در انتهای خیابانی که در سمت شمال شرقی باغ کشیده شده بود، جای داشت. دارای حیاطی جداگانه بود و دیوارهای اتاق‌های آن با کاشی‌های نقش‌دار پوشیده شده بود. در برخی از سال‌ها که ماه محرم مصادف با تابستان بود، معمولاً مراسم تعزیه‌گردانی و سوگواری عاشورا در آنجا برگزار می‌شد. [۱۵]
مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، ج۲، ص۱۳۸۵، تهران، ۱۳۶۷ ش.
[۱۶]
معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۴۰، تهران، ۱۳۵۱ ش.
[ویرایش] ۱۱ - عمارت عزیرالسلطاناز نوشته‌های اعتمادالسلطنه این‌گونه برمی‌آید که در سال (۱۲۹۸ هـ.ق) در میان باغ سلطنت‌آباد عمارتی اختصاصی نیز برای ملیجک عزیزالسلطان به‌دستور ناصرالدین شاه ساخته شده بود. [۱۷]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۱۱۷، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۱۲ - تأمین آب عمارتزمینهای باغ سلطنت‌آباد رو به جنوب تا تپه‌ماهورهایی واقع در پایین‌دست آن امتداد می‌یافت. این بخش از باغ، به باغ‌چال معروف بود. باغبان‌های زردشتی در آن، درختان میوه پرورش می‌دادند. [۱۸]
معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۱۴۰، تهران، ۱۳۵۱ ش.
آب باغ سلطنت‌آباد از ۳ رشته قنات تأمین می‌شد. این ۳ رشته قنات پیش از برپایی سلطنت‌آباد دایر بود. آب آنها متعلق به روستای اصفهانک، واقع در جنوب شرقی تهران کهن بوده است. به‌دستور ناصرالدین شاه آب این ۳ رشته قنات برای آبیاری باغ سلطنت‌آباد ضبط شد و باغ‌ها و زمین‌های روستای اصفهانک خشکید. [۱۹]
نک : اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۲۹۲، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۱۳ - مسیر کالسکهدر سال (۱۲۷۸ هـ.ق)، مسیو کاستگر، مهندس اتریشی مقیم ایران، با همکاری یکی دو تن از شاگردان دارالفنون به‌دستور ناصرالدین شاه مأمور شد راه سلطنت‌آباد را هموار سازد تا کالسکه به آسانی در آن رفت‌وآمد کند. [۲۰]
مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، ص۱۳۸۵، تهران، ۱۳۶۷ ش.
[ویرایش] ۱۴ - سرنوشت مردمان روستاپس از برپایی باغ و مجموعه‌ی عمارت‌های سلطنت‌آباد، روستایی‌هایی که پیش از آن در زمین‌های آنجا به کشت‌وکار می‌پرداختند، هم‌چنان در آنجا ماندند. در میان این رعایا چند خانوار ارمنی نیز بودند که به زراعت اشتغال داشتند. [۲۱]
نک : اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، ص۴۹۹، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۱۵ - سلطنت آباد در دوره پهلویدر دوره‌ی محمدرضا شاه پهلوی، اراضی سلطنت آباد در اختیار ارتش قرار گرفت. اداره‌ی تسلیحات ارتش در آنجا کارخانه، کارگاه‌های مهمات‌سازی و ساختمان‌های متعددی در اطراف عمارت‌های به‌جا مانده از دوره‌ی قاجار احداث کرد. [۲۲]
نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، ج۲، ص ۱۳۱۳، تهران، ۱۳۸۱ ش.
در آن سال‌ها شماری از افسران و کارمندان مهمات‌سازی در همان‌جا اقامت داشتند. [ویرایش] ۱۶ - اشتغال روستایی‌ها در دوره پهلویپس از احداث کارخانه‌ی مهمات‌سازی روستای سلطنت‌آباد هم‌چنان پابرجا بود. در اواخر دهه‌ی (۱۳۲۰ هـ.ش)، بیشتر اهالی روستا در کارخانه‌ی مهمات‌سازی ارتش به کار اشتغال داشتند. شمار اندکی نیز به‌صورت محدود به کشاورزی می‌پرداختند و محصول آنان اندکی غلات بود. آب مصرفی روستا نیز از آب قنات تأمین می‌شد. [۲۳]
نک : فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ج۱، ص۱۱۵، تهران، ۱۳۲۸ ش.
[ویرایش] ۱۷ - تغییر نام به پاسداراندر سرشماری سال (۱۳۳۵ هـ.ش) جمعیت روستای سلطنت‌آباد همراه با روستای دروس شمارش شده است. روی هم ۴۲۱‘۴ تن بوده است. [۲۴]
نک : گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهـران، وزارت کشور، ص۳، تهران، ۱۳۳۷ ش.
در دهه‌ی (۱۳۴۰ هـ.ش) با گسترش کالبدی شهر تهران، دیگر اثری از آن روستا باقی نماند و محله‌ای نوساز به نام سلطنت‌آباد در زمین‌های آن شکل گرفت که پس از پیروزی انقلاب، به پاسداران تغییر نام داد. [ویرایش] ۱۸ - آثار باقیمانده از سلطنت آباداز مجموعه‌ی بناهای کاخ سلطنت آباد امروزه دو بنا برجا مانده که در تاریخ ۱۱ / ۱۱ / ۱۳۳۴ هـ.ش به شماره‌ی ۴۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. یکی از این دو بنا به‌صورت کوشکی است که تصاویری از آن توسط عبدالله خان قاجار، عکاس دوره‌ی ناصری، برداشته شده و به نام عمارت حوض‌خانه مشهور است. [۲۵]
نک :سمسار، محمدحسن و فاطمه سراییان، کاخ گلستان ( آلبوم خانه)، فهرست عکسهای برگزیدۀ عصر قاجار، ص۲۶۷، تهران، ۱۳۸۲ ش.
این ساختمان همان عمارت ۳ اشکوبه‌ای است که معیرالممالک از آن نام برده است. [۲۶]
نک :سمسار، محمدحسن و فاطمه سراییان، کاخ گلستان ( آلبوم خانه)، فهرست عکسهای برگزیدۀ عصر قاجار، ص۱۳۷-۱۴۰، تهران، ۱۳۸۲ ش.
[۲۷]
دربارۀ شمار دقیق طبقات عمارت حوض‌خانه، نک : دنبالۀ مقاله.
بنای دیگر که در فاصله‌ی اندکی از عمارت حوض‌خانه قرار گرفته، درواقع متشکل از دو ساختمان مجزا ست که از پهلو به یکدیگر متصل شده‌اند. این بنای مرکب شامل یک برج چندوجهی ۵ طبقه موسوم به برج خوابگاه است. [۲۸]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار،ج۱، ص۸۶، تهران، ۱۳۷۴ ش.
در جبهه‌ی شرقی آن عمارتی دو طبقه به نام تالار آینه بدان متصل است. پلان بنا (برج و تالار آینه) به‌طور کلی متشکل از دو بخش مجزا از یکدیگر است. به‌سبب اتصال دو ساختمان به‌هم، پلان برج (فقط در طبقات اول و دوم) و عمارت در هم ادغام شده و شکل خاصی یافته است. نمای دو ساختمان، آجری و پوشش آنها به‌صورت شیروانی با خرپای چوبی است. [ویرایش] ۱۹ - عمارت تالار آینهعمارت تالار آینه شامل یک حوض‌خانه در طبقه‌ی همکف و یک تالار آینه در طبقه‌ی فوقانی است. به گزارش اعتمادالسلطنه، عمارت تالار آینه در (۱۳۰۵ هـ.ق) به‌دستور ناصرالدین شاه به ساختمان برج افزوده شد. [۲۹]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار،ج۱، ص۸۷، تهران، ۱۳۷۴ ش.
گزارش‌های مندرج در دیگر منابع تاریخی نیز این مطلب را تأیید می‌کنند. ازجمله در سفرنامه‌ی ارنست ارسل که احتمالاً در فاصله‌ی سال‌های (۱۲۹۹-۱۳۰۰ هـ.ق) در ایران به‌سر می‌برده است. برج سلطنت آباد به‌صورت بنایی منفرد گزارش شده که در پشت آن، اتاق‌های کوچکی وجود داشته است. [۳۰]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار،ج۱، ص۲۱۵، تهران، ۱۳۷۴ ش.
درحالی‌که چندی بعد دکتر فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در خاطرات مربوط به سال (۱۳۰۸ هـ.ق) از برجی یاد کرده که عمارتی از پهلو بدان متصل است. [۳۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار،ج۱، ص۱۸۷، تهران، ۱۳۷۴ ش.
[ویرایش] ۲۰ - تزیینات عمارتتزیینات مفصل تالار آینه شامل آینه‌کاری دیوارها، نقاشی سقف، کاشی‌کاری ازاره‌ها و کف، گره‌چینی کتیبه‌ی بازشوها و فلزکاری نرده‌ی پنجره‌هاست. نقاشی سقف به‌صورت قاب‌هایی با نقوش زنان قاجاری و گل‌وبوته‌ی سرخ است. همچنین کاشی‌ها از نوع هفت‌رنگ است که در کف تالار با طرح گل سرخ اجرا شده است. در قسمت ازاره‌ها به‌صورت برجسته و برگرفته از موضوعات متنوعی همچون داستان‌های شاهنامه، زنان قاجاری، نوازندگان و بناهای فرنگی است. افزون بر این، چلچراغ لاله، شومینه‌ای فلزکاری‌شده مزین به نقوش اسلیمی و طرح‌های اروپایی و فرش‌های نفیس تالار را نیز می‌توان از دیگر عناصر تزیینی این بخش به‌شمار آورد. تزیینات حوض‌خانه شامل گچ‌بری پرکار سقف، لبه‌ی دیوارها و بالای بازشوهاست که بسیار مجلل و باشکوه است. آثار رطوبت‌زدگی بر بدنه‌ی گچی دیوارها دیده می‌شود. ازاره‌ها و کف سالن نیز با سنگ مرمر فرش شده است. تزیینات خارج عمارت نیز بیشتر به‌صورت گچ‌بری است که در نمای اصلی آن به‌چشم می‌خورد. [ویرایش] ۲۱ - نقاشان تالار آینهنقاشیها توسط هنرمندان مشهور آن دوره همچون میرزا محمد غفاری (کمال‌الملک)، میرزا عبدالرحیم و میرزا ابوالحسن خان کاشانی کشیده شده است. [۳۲]
نوروزی‌طلب، حمیدرضا، از طهران تا تهران، ص۱۵۷، تهران، ۱۳۹۱ ش.
[ویرایش] ۲۲ - اهمیت تالار آینهعمارت تالار آینه در زمان قاجار محل دیدار ناصر الدین شاه با مقامات بلندپایه‌ی داخلی و خارجی بود. در دوره‌های بعد نیز برخی از رویدادهای مهم تاریخی، ازجمله محاکمه‌ی محمد مصدق، پس از کودتای ۲۸ مرداد سال (۱۳۳۲ هـ.ش) در این مکان اتفاق افتاد. [۳۳]
نوروزی‌طلب، حمیدرضا، از طهران تا تهران، ص۱۶۴، تهران، ۱۳۹۱ ش.
[ویرایش] ۲۳ - پلان عمارتعمارت تالار آینه به‌صورت ساختمانی مستطیل‌شکل بـا کشیدگی در راستـای شرقی ـ غربی است. جبهه‌ی غربی آن در هر دو طبقه به چندضلعی تبدیل شده است. فضاهای داخلی عمارت در همکف شامل یک حوض‌خانه در مـرکز بنـا، دو راهرو شمـالی ـ جنـوبی در دوطرف حوض‌خانه و فضاهای مکمل (اتاق‌ها و یک راهرو ارتباطی) در جبهه‌ی شرقی است. حوض‌خانه به‌صورت یک محوطه‌ی سه‌دری با تناسبات مربع است که از جبهه‌ی شمالی به ایوان باز می‌شود. در مرکز سه‌دری، حوض مربع‌شکلی قرار دارد که در گوشه‌های آن ۴ ستون سنگی استقرار یافته است. این بنا در مجموع دارای ۳ اتاق است که ترتیب قرارگیری و تناسبات آنها همانند L وارونه است. دو اتاق نخست در جبهه‌ی جنوبی و اتاق سوم در جبهه‌ی شمالی بنا قرار دارد. اتاق‌های جنوبی مربع‌شکل‌اند و با یک درِ میانی به یکدیگر راه دارند. اتاق شمالی به‌صورت فضایی کشیده در جهت شمالی ـ جنوبی است که با دری در ضلع جنوبی خود به اتاق دوم راه می‌یابد. همچنین برای دسترسی مستقیم به اتاق‌ها راهرو دیگری در کنار راهرو شرقی و هم‌راستای آن تعبیه شده است که در قسمت انتهایی خود با دو در به اتاق جنوبی مرتبط می‌شود. در جبهه‌ی شمال شرقی بنا نیز پلکان مرتبط با طبقه‌ی دوم قرار دارد. [ویرایش] ۲۴ - راهروهای عمارتراهروهای دو طرف حوض‌خانه هر کدام دارای یک ورودی از ایوان شمالی و یک خروجی در جبهه‌ی جنوبی است. این راهروها افزون بر ارتباط با فضای مرکزی، دسترسی به بخش‌های دیگر بنا را نیز امکان‌پذیر می‌کنند. راهرو غربی توسط دری که در منتهی‌الیه ضلع غربی آن قرار دارد به یکی از فضاهای داخلی برج در طبقه‌ی همکف مرتبط شده است. راهرو شرقی نیز در منتهی‌الیه ضلع شرقی خود دری دارد که دسترسی به اتاق‌های بنا را ممکن می‌سازد. [ویرایش] ۲۵ - طبقه دوم عمارتطبقهی دوم، تالاری در مرکز بنا، اتاقی در جبهه‌ی جنوب شرقی و فضای ورودی نسبتاً کوچکی در جبهه‌ی شمال شرقی دارد. تالار به‌صورت فضایی مستطیل‌شکل با کشیدگی در راستای شرقی ـ غربی است که در ضلع شرقی خود با یک درِ میانی به اتاق مرتبط می‌شود. این اتاق در جبهه‌ی شمالی خود دارای دو در است که یکی به فضای ورودی و دیگری به پلکان باز می‌شود. [ویرایش] ۲۶ - نمای اصلی عمارتنمای اصلی این عمارت نمای شمالی آن است که از طریق ستون‌بندی ایوان‌ها و گچ‌بری رواق‌ها مشخص شده است. ایوان طبقه‌ی دوم دارای ۶ ستون مدور با گچ‌بری در قسمت پایه و سر ستون‌هاست. دیوارها نیز با طرح‌های پرکار اروپایی تزیین شده‌اند. کف ایوان با کاشی هفت‌رنگ فرش شده است. ایوان همکف نسبت به ایوان طبقه‌ی فوقانی طول کمتری دارد و تقریباً در میانه‌ی نما واقع شده است. این ایوان ۴ ستون سنگی دارد و تزیینات آن شامل گچ‌بری سقف و بخشی از بدنه‌ی دیوارهاست. سراسر نمای جنوبی عمارت دارای بازشوهایی با کتیبه‌های مزین به گره و شیشه‌های رنگی است. نمای شرقی، ساده‌ترین نمای عمارت است و در قسمت پیشانی بنا تزیینات آجرکاری دارد. [ویرایش] ۲۷ - ساختمان برجساختمان برج که استقرار آن در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی است، در ضلع غربی این عمارت قرار دارد. کل بنا به‌صورت ساختمان کشیده‌ای دیده می‌شود که برجی در گوشه‌ی غربی بدان متصل است. برج در اصل به‌صورت یک مستطیل با گوشه‌های پخ است که نیمه‌ی شرقی آن در دو طبقه به‌سبب اتصال به ساختمان عمارت از ترکیب منتظم خود خارج شده است. در طبقه‌های سوم تا پنجم که بنا به‌جایی متصل نیست، نقشه‌ی بنا به‌صورت هشت‌وجهی است. ساختمان برج از طریق دو ورودی در ضلع‌های شمالی و جنوبی قابل دسترسی است که با گذر از یک دالان به فضاهای اصلی بنا می‌رسند. در طبقه‌ی همکف کمترین فضا را نسبت به دیگر طبقات دارد. فضاهای همکف شامل ۳ اتاق تودرتوی کوچک است که هیچ روزنه و پنجره‌ای به بیرون ندارند. با توجه به این نکته و نیز قطر زیاد دیوارها باید گفت که طبقه‌ی اول به نوعی پی ساختمان به‌شمار می‌رود. پلکان منتهی به طبقه‌ی بالایی بنا در جبهه‌ی جنوبی قرار دارد. تزیینات خارجی برج شامل کاشی‌کاری (کاشی خشتی در قسمت لچکی بازشوها و کاشی‌کاری معقلی بر بدنه‌ی برج)، آجرکاری و گره‌چینی نرده‌هاست. [ویرایش] ۲۸ - طبقه دوم برجطبقهی دوم دارای اتاق بزرگ مستطیل‌شکلی است که دو راهرو از دو طرف بدان متصل شده‌اند و در انتهای آنها بازشوهایی به فضای بیرون وجود دارند. به‌این ترتیب نور اندک این اتاق از مجرای راهروها و پنجره‌ای واقع در ضلع جنوب غربی تالار تأمین می‌شود. در جبهه‌ی شمال شرقی تالار، یک فضای ورودی قرار دارد که با راهروی در جبهه‌ی شرقی آن به تالار آینه راه می‌یابد. در جبهه‌ی شمالی فضای ورودی نیز یک ردیف پلکان وجود دارد که امروزه یکی از راه‌های دسترسی به برج به‌شمار می‌آید. این پلکان به‌سبب قرارگرفتن در طبقه‌ی دوم برج که حدود دو متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد، قابل دسترسی نیست. از این‌رو، یک ردیف پلکان فلزی در نمای اصلی برج (شمال غربی) بدان الحاق شده است. [ویرایش] ۲۹ - طبقات سوم و چهارمدر طبقات سوم و چهارم با کم شدن قطر دیوارها بر وسعت فضاهای داخلی افزوده شده است. در طبقه‌ی سوم یک اتاق در مرکز و چند بازوی ارتباطی در اطراف آن وجود دارد. در طبقه‌ی چهارم، اتاق مرکزی وسعت بیشتری یافته و از ۴ گوشه به راهروهای اطراف مرتبط شده است. همچنین در این طبقات، فضای داخلی به‌سبب افزایش شمار و قطر پنجره‌ها روشنایی بیشتری دارد. [ویرایش] ۳۰ - طبقه پنجمآخرین طبقه‌ی برج فقط دارای یک اتاق در مرکز بنا با گوشه‌های پخ است که دورتادور آن را ایوانی به عرض حدود یک متر فراگرفته است. گرداگرد این ایوان ۱۴ ستون چوبی قرار دارد که بار ناشی از سقف شیروانی را تحمل می‌کنند. تزیینات داخلی این طبقه شامل آینه‌کاری در قسمت لبه‌ی دیوارها، گره چینی کتیبه‌ی بازشوها، نقاشی به‌همراه آینه‌کاری روی چهارچوب درها، گره‌سازی سقف و نیز نقاشیهای ظریف روی سقف است. در طبقه‌ی چهارم ترکیب زیبای مقرنس آویز و آینه‌کاری اتاق مرکزی جلب توجه می‌کند. همچنین نقاشی‌هایی با موضوع زنان قاجاری بر دیوارهای داخلی برج وجود دارد که بیشتر آنها آسیب دیده و مرمت نشده‌اند. بدنه‌ی برج در نمای بیرونی بیشتر با طاق‌نما و کاشی‌کاری معقلی نماسازی شده است. در آخرین طبقه نیز دیوارهای خارجی تزیینات گچ‌بری دارند و سرستون‌ها به شیوه‌ی مقرنس کار شده‌اند. [ویرایش] ۳۱ - عمارت حوضخانهعمارت حوض‌خانه، کوشکی مربع‌شکل است که در ۴ طبقه ساخته شده است. البته به‌سبب کوتاه‌بودن سقف طبقه‌ی سوم در ظاهر و از فواصل دورتر به‌صورت ساختمانی سه‌طبقه دیده می‌شود. این عمارت که بر مظهر قنات ساخته شده است نمونه‌ای بی‌نظیر از هنر گچ‌بری دوره‌ی قاجار به‌شمار می‌آید. [۳۴]
مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۲۳۶، تهران، ۱۳۶۱ ش.
این بنا تقریباً حالتی متقارن دارد و نمای شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی آن دوبه‌دو با هم یکسان‌اند. نمای ساختمان تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و معماری اروپایی است. [۳۵]
گزارش ثبتی: دو بنای سلطنتی در سلطنت‌آباد، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ص۹، تهران، ۱۳۸۳ ش.
سقف بنا به‌صورت شیروانی اجرا شده و تزیینات نمای خارجی آن شامل گچ‌بری، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. [ویرایش] ۳۲ - پلان حوضخانهطرح اصلی ساختمان به‌صورت چهارصفه‌ای با نقشه‌ی مربع است. اگرچه طرح کلی این عمارت مشابه کاخ‌های دوره‌ی صفوی (هشت بهشت و کوشک سلطنتی قزوین) است. تفاوت کالبدی آن در حذف ایوان از اضلاع میانی است. به‌این ترتیب، فضای داخلی ساختمان شامل حوض‌خانه‌ای هشت‌وجهی در مرکز بناست که ۴ شاه‌نشین در اضلاع میانی و ۴ اتاق در اضلاع کناری دارد. میان اتاق‌ها راهروهایی تعبیه شده است که آنها را دوبه‌دو به یکدیگر مرتبط می‌سازد. شاه‌نشین‌ها به‌طور مستقیم به حوض‌خانه متصل‌اند و اتاق‌های واقع در کنج‌های بنا به حوض‌خانه راه دارند. [ویرایش] ۳۳ - سقف گنبدیسقف حوض‌خانه گنبدی است و ارتفاعی بلندتر از حد معمول دارد تا امکان دید و اشراف اتاق‌های طبقه‌ی فوقانی به فضای حوض‌خانه را فراهم آورد. فضای زیر گنبد با تزیینات کاربندی ۱۶ و گچ‌بری‌های بدیع آراسته شده است. همچنین تمام دیوارهای حوض‌خانه از ازاره تا سقف مزین به گچ‌بری‌های فاخر و رنگ‌آمیزی‌اند. ازاره‌ی راهروهای اطراف حوض‌خانه نیز از کاشی خشتی هفت‌رنگ با موضوعات انسانی، طبیعی و بناهای فرنگی پوشیده و کف زمین با سنگ مرمر فرش شده است. دسترسی به طبقه‌ی دوم توسط راه‌پله‌هایی که در ۴ نقطه از طبقه‌ی همکف تعبیه شده است، صورت می‌گیرد. [ویرایش] ۳۴ - طبقه دومپلان طبقه‌ی دوم در جانمایی و تناسبات اتاق‌ها، منطبق بر طبقه‌ی نخست است و تنها تفاوت اندکی در راهروها دیده می‌شود. شاه‌نشین‌های طبقه‌ی دوم همانند طبقه‌ی همکف، به‌طور مستقیم، مشرف به فضای حوض‌خانه‌اند. اتاق‌های جانبی می‌توانند از طریق راهروهای واقع در ۴ کنج بنا به حوض‌خانه دید داشته باشند. [ویرایش] ۳۵ - طبقه سومپلان طبقه‌ی سوم تقریباً به‌صورت فضایی مرکزی با دو بازوی صلیبی‌شکل است. اتاق‌ها در این طبقه حذف شده‌اند و به‌جای آنها در اطراف فضای مرکزی شماری راهرو تعبیه شده است. کاهش وسعت فضاهای داخلی امکان ایجاد ایوانی سرتاسری در این طبقه را فراهم ساخته است. این ایوان دورتادور اشکوب سوم امتداد یافته است و امکان دید وسیع به مناظر فرودست را از ۴ جبهه فراهم می‌آورد. در هر ضلع ایوان ۱۱ ستون با سرستون‌های مقرنس‌کاری‌شده استقرار یافته است. [ویرایش] ۳۶ - طبقه چهارمآخرین طبقه دارای یک فضای مربع‌شکل بزرگ در مرکز، ۴ اتاق در اضلاع میانی و راهروهای ارتباطی در گوشه‌هاست. ویژگی خاص این طبقه مستقل‌بودن آن از طبقه‌ی زیرین است. طبقه‌ی چهارم فاقد پلکان ارتباطی از طبقه‌ی سوم در داخل ساختمان است و دسترسی به آن از طریق ۴ راه‌پله که در گوشه‌های نما و از کف ایوان استقرار یافته‌اند ممکن است. فضای مرکزی به‌صورت سالنی محصور و بدون پنجره است که دیوارهای آن هیچ در و روزنی به فضای بیرون یا اتاق‌های اطراف ندارند. روشنایی سالن مرکزی با یک نورگیر سقفی تأمین می‌شود که نوری ملایم را به فضای داخلی می‌تاباند. برای دسترسی سالن به فضای بیرون، دو در از گوشه‌های شمال شرقی و جنوب غربی تعبیه شده است که به راهروهای جانبی بنا باز و در نهایت به ایوان مرتبط می‌شوند. [ویرایش] ۳۷ - شاهنشینهااتاقهای میانی به‌صورت شاه‌نشین‌هایی در جبهه‌های چهارگانه‌ی بنا قرار دارند که با توجه به ارتفاع ساختمان بهترین دید را به مناظر فرودست فراهم می‌آورند. شاه‌نشین‌ها دارای پنجره‌هایی سرتاسری‌اند که در تمام طول اتاق امتداد یافته‌اند. هر شاه‌نشین از دو طرف دارای دری به راهرو جانبی است تا از طریق راهروها به ایوان دسترسی داشته باشد. تزیینات داخلی بنا در طبقات سوم و چهارم نیز شامل گچ‌بری و نقاشیهای دیواری است که نقاشی‌ها دچار آسیب و ریختگی شده‌اند. [ویرایش] ۳۸ - اثر کمال الملکاز فضای حوض‌خانه و تزیینات پرکار و استادانه‌ی آن در سال (۱۳۰۰ هـ.ق) تابلویی توسط کمال‌الملک کشیده شده که هم‌اکنون در کاخ گلستان نگهداری می‌شود. [۳۶]
نک :کمال‌الملک، نقاشیهای رنگ روغن و آب رنگ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص۳۵، تهران، ۱۳۸۲ ش.
[۳۷]
نوروزی‌طلب، حمیدرضا، از طهران تا تهران، ص۱۳۸، تهران، ۱۳۹۱ ش.
در این تصویر، حوضی هشت‌ضلعی در میانه‌ی حوض‌خانه قرار دارد که آبی زلال از فواره‌های آن افشان است. [ویرایش] ۳۹ - پانویس
[ویرایش] ۴۰ - منبع تا تیتر ۱۵-معماریکرمهمدانی، علی،مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «سلطنت آباد»، ص۱۰۰۷ [ویرایش] ۴۱ - منبع از تیتر ۱۵-معماریطایفه، سیما، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «سلطنت آباد»، ص۱۰۰۷. رده‌های این صفحه : باغ‌های سلطنتی تهران | دانشنامه تهران بزرگ
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
