آسیاب والی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آسیاب والی āsiyāb-e vālī، بنایی از دورۀ قاجار، واقع در منطقۀ ۱۳ شهرداری تهران.
[ویرایش]
به نشانی
میدان ابن‌سینا (
دروازه‌شمیران)،
خیابان مازندران،
خیابان انتظاری،
کوچه امامی(والی سابق).
[ویرایش]
این بنا در تاریخ ۳/ ۱۱/ ۱۳۷۹ ش به شمارۀ ۰۲۹‘ ۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
[ویرایش]
آسیاب والی یکی از معدود نمونه‌های برجامانده از آسیابهای آبی است که روزگاری در تهران وجود داشته‌اند. دربارۀ دیرینگی این آسیاب گفته شده که
قاسم خان والی آن را در ۱۲۵۰ ق در زمینهای بیرون از
حصار شاه‌تهماسبی ساخت.
[ویرایش]
گفتنی است در تهران دورۀ قاجار، و در شمال حصار ناصری، نهری جریان داشت که از آن به نهر قاسم‌خانی یـاد شـده اسـت.
چند آسیـاب آبی در کنار این نهر قرار داشت که همگی به آسیابهای قـاسم‌خانی شهرت داشتند.
و احتـمـالاً آسیـاب والـی یکی از آن آسیابها ست؛ گرچه در پروندۀ ثبتی میراث فرهنگی گفته شده است که آسیاب والی از طریق جریان قنات آب‌سردار به چرخش درمی‌آمده است.
[ویرایش]
ظاهراً قدیم‌ترین سند مربوط به مالکیت آسیاب والی به دو برادر از فرزندان قاسم خان والی به نامهای
محمد خان و
علی خان والی تعلق دارد.
[ویرایش]
قاسم خان والی، پسر
دوستعلی خان اول، ملقب به
معیرالممالک و نواده
حسینعلی بیک بسطامی بود. حسینعلی بیک از دورۀ
نادر شاه لقب معیرالممالک داشت و این لقب تا پایان
دوره قاجار در میان افراد این خاندان باقی ماند.
دوستعلی خان اول دو پسر داشت؛ یکی حسینعلی خان بود که لقب معیرالممالک در میان خانوادۀ او باقی ماند. حسینعلی خان معیرالممالک در ۱۲۴۹ ق/ ۱۸۳۳ م، داماد
فتحعلی شاه شد. پسر دیگر، قاسم خان والی نام داشت که بانی آسیاب والی به شمار می‌رود. پسر قاسم خان به نام علی خان والی در روزگار
ناصرالدین شاه از پیشخدمتان حضور
همایون بود و در ۱۲۹۶ ق/ ۱۸۷۹ م به حکومت
مراغه گمارده شد.
همچنان که نام‌گذاری کودکان به نام پدربزرگها در خانوادۀ معیرالممالک رسم بوده، پسر علی خان نیز نامِ قاسم خان گرفت و از او هم با لقب والی یاد کرده‌اند.
قاسم خان اول در نوجوانی در شمار پیشخدمتان خاص
محمد شاه قاجار درآمد.
و با به‌سلطنت‌رسیدن ناصرالدین شاه، بیش از پیش مورد توجه شاه قاجار قرار گرفت؛ به‌طوری‌که در ۱۲۶۸ ق/ ۱۸۵۲ م، به‌جای
احمد خان نوایی، ملقب به
عمیدالملک، به سمت ژنرال قنسول ایران یا کارپردازی تفلیس تعیین شد. او سپس‌تر (در ۱۲۷۱ ق/ ۱۸۵۵ م) به سمت مستشار
سفارت ایران در روسیه گمارده شد و به همراه سفیر ایران،
عباسقلی خان سیف‌الملک به
روسیه رفت. قاسم خان از ۱۲۷۳ ق، سمت وزیرمختار ایران در
سن‌پترزبورگ را داشت و تا ۱۳۷۷ ق، در این سمت باقی بود. قاسم خان پس از بازگشت از
سفارت روسیه در ۱۲۷۸ ق، به حکومت
گیلان گمارده شد.
به گفتۀ بامداد، از همین ایام نیز ملقب به «والی» شد، گرچه معیرالممالک
دربارۀ لقب والی چنین گزارش می‌دهد که طولانی‌بودن زمان والی‌گری او باعث شد که به‌تدریج به قاسم خان والی ملقب شود و این نام بعدها در شماری از اعضای خانوادۀ او نیز برجای ماند. قاسم خان در ۱۲۸۹ ق/ ۱۸۷۲ م، در
شیراز درگذشت و در
حافظیه شیراز به خاک سپرده شد.
[ویرایش]
شماری از املاک خانوادۀ والی پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی در ۱۲۸۴ ق/ ۱۸۶۷ م، در داخل حصار جدید تهران و در محدودۀ شرقی
محله دولت قرار گرفت. در نقشۀ تهران ترسیم
عبدالغفار نجم‌الدوله (۱۳۰۹ ق/ ۱۸۹۲ م)، بخشی از زمینهای شرق
مسجد سپهسالار جدید با عنوان
کوچه‌های باغ والی مشخص شده، و در انتهای یکی از این کوچه‌ها
عمارت والی جانمایی شده است.
[ویرایش]
آسیاب والی با وجود گسترش تهران، و ایجاد
حصار ناصری، همچنان در خارج
دارالخلافه و در جبهۀ شمال شرقی حصار جدید قرار داشت.
[ویرایش]
ازآنجا‌که نیروی محرکۀ این نوع از آسیابها جریان آب بود، به منظور سوارشدن آب بر چرخ آسیاب، سازه و تجهیزات آن در دل زمین ایجاد شده است، به‌گونه‌ای که بام آسیاب هم‌سطح کوچه است.
[ویرایش]
عملکرد آسیابهای آبی بدین‌گونه است که ابتدا آب در مخزن عمیق قیفی‌شکلی انباشته می‌شود. سپس از مجرای باریکی که در انتهای قیف قرار دارد، با فشار و سرعت، روی پره‌های آسیاب می‌ریزد و چرخ آن را به حرکت درمی‌آورد. بر اثر این گردش، محور آسیاب که به سنگ آسیاب متصل است، به حرکت درآمده، و کار ساب غلات را انجام می‌دهد.
[ویرایش]
پیرامون آسیابها به‌طور معمول، فضای سبز و خرمی وجود داشته و نهرهای جاری در اطراف آنها، درختان را سیراب می‌کرده است. ازاین‌رو، در گذشته حاشیۀ آسیابها از تفرجگاههای عمومی به شمار می‌آمد.
[ویرایش]
آسیاب والی تا حدود سال ۱۳۵۸ ش به کار خود ادامه داد؛ تا اینکه چند سال پس از آن، ادارۀ امور اوقاف، حکم به تفکیک زمین آسیاب داد و آن را به ۳ بخش تقسیم کرد: بخشهای واقع در جبهۀ شمالی و جنوبی آسیاب، هریک به‌صورت استیجاری در اختیار اشخاص حقیقی قرار گرفتند و بخش میانی که دربرگیرندۀ هستۀ اصلی آسیاب بود، همچنان در مالکیت خاندان والی برجای ماند. از‌این‌میان، زمین جنوبی که در اصل بارانداز، و ورودی آسیاب بود، به اجارۀ آخرین آسیابان این آسیاب ــ محمد قندی ــ درآمد.
[ویرایش]
آسیاب والی دارای قطعه‌زمینی مستطیل‌شکل، در راستای شمالی ـ جنوبی است. این زمین یک برِ آزاد در جبهۀ شرقی دارد که به
کوچه امامی محدود می‌شود و از ۳ جبهۀ دیگر، به املاک مجاور متصل است. مساحت کل زمین آسیـاب پیش از تفکیک، ۸۵۰ مـ۲ بود. امروزه دو قطعۀ شمالی و جنوبی آسیاب با معماری ناهماهنگ تبدیل به بنای مسکونی شده‌اند. قطعه‌زمین میانی، بخش بازمانده و اصلی آسیاب به شمار می‌رود و مساحتی برابر ۳۰۰ مـ۲ دارد؛ این بخش با توجه به فرسودگیها و تخریب ناشی از گذشت زمان، همچنان سالم بر جا مانده است، اما نیاز مبرم به استحکام‌بخشی و بازسازی دارد. سازۀ آسیاب والی با مصالح آجر و پوشش طاق ضربی برپا شده است. به‌واسطۀ قرارگیری آسیاب در عمق زمین، این بخش از ساختمان فاقد نورگیر سطحی است و تنها راه تأمین روشنایی آن به‌صورت روزنهای سقفی، بالای طاقها و پشت بام بنا تعبیه شده‌اند. بخش میانی، شامل ۱۲ طاق‌چشمۀ گنبدی و ۳ دهانه طاق‌آهنگ است. نحوۀ تقسیم‌بندی طاق و چشمه‌ها به گونه‌ای است که در جبهۀ غربی آسیاب فضاهایی قابل تفکیک از یکدیگر به وجود آورده است. بر بدنۀ دیوار این فضاها، طاقچه‌های گود هلالی‌شکل به چشم می‌خورد. همچنین دو ردیف پلکان در جبهۀ شرقی و جنوبی آسیاب قرار دارد. پلکان جنوبی با گذر به عمق، به دهلیز اصلی آسیاب منتهی می‌شود. در دو طرف دهانۀ ورودی، دو فضای جانبی قرار گرفته که محل انبار غلات بوده است. محل قرارگرفتن سنگ آسیاب و آردکردن غلات نیز در انتهای شمالی بنا، و در ارتفاعی پایین‌تر از دیگر فضاها ست.
آسیاب والی به‌عنوان یک سازۀ کاربردی برای تأمین نیازهای غذایی شهر، فاقد تزیینات معماری است، اما چشمه‌ها و لنگه‌طاقهای آجری اجراشده بر پوشش بنا ــ بـا درنظرگرفتن ایـن نکته کـه طـاق‌زنی در معماری کنونی ایران تکنیکی رو به فراموشی است ــ خود نمونه‌ای از وجوه زیبایی‌شناختی معمارانۀ آن به شمار می‌رود.
[ویرایش]
[ویرایش]
•
طایفه، سیما،مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «آسیاب والی»ص۳۶۳.
