|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - نسب امامزادهامامزاده صالح را فرزند امام موسى کاظم (ع) دانسته‌اند و برای او ۸ پسر به نام‌های محمود، بدرالدین، صدرالدین، قدرالدین، یوسف، حمزه، قوام‌الدین و کریم‌الدین برشمرده‌اند. [۱]
بحر الانساب، منسوب به امام جعفر صادق (ع)، ترجمۀ سید مرتضى، ص۶۰، تهران، اسلامیه.
اما نسب او مورد اختلاف است و از زندگی‌اش آگاهی چندانی در دست نیست.[ویرایش] ۲ - تاریخچه نسبدر کتاب‌های متقدم انساب مانند عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب در ذکر فرزندان امام موسى کاظم (ع)، نامی از صالح برده نشده است. [۲]
ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل طالقانی، ص۱۹۷، نجف، ۱۳۸۰ ق / ۱۹۶۱ م.
محمدعلی روضاتی این فرضیه را مطرح ساخته است که شاید او همان محمد بن موسی الکاظم (ع) باشد؛ زیرا «عابد» و «صالح» از صفات محمد بن موسى بوده است. [۳]
روضاتی، محمدعلی، جامع الانساب، ص۵ اصفهان، ۱۳۳۵ ش.
اما محمد، برادر تنی احمد بن موسى معروف به شاه‌چراغ است و هر دو در شیراز به خاک سپرده شده‌اند. [۴]
فیض، عباس، بدر فروزان، ص۴۵، قم، ۱۳۲۴ ش.
در جامع الانساب، به طور ضمنی «صالح» لقب حسن بن موسی الکاظم (ع) دانسته، و گفته شده است که در کتاب‌های انساب از ورود حسن بن موسى به ری چیزی نوشته نشده است؛ اما دو حسن ملقب به صالح جزو واردشدگان به ری بوده‌اند: یکی «حسن الصالح بن محمد بن احمد بن حسن بن حسین بن علی بن حسن بن عمر بن امام زین‌العابدین»، و دیگری «حسن الصالح بن حسین بن عیسی بن یحیی بن حسین بن امام زین‌العابدین»؛ و امامزاده صالحِ مدفون در تجریش احتمالاً یکی از این دو تن است. [۵]
احمدی، ابراهیم، جامع الانساب فی قبور الاولاد الاطهار، ص۴۵-۴۴، تهران، ۱۳۷۸ ق.
در زیارت‌نامۀ امامزاده صالح، او از فرزندان امام موسى کاظم (ع) دانسته شده، و همچنین در تمامی کتیبه‌های بقعه نیز از او با همین عنوان یاد شده است. [۶]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۳۳-۲۳۹، تهران، ۱۳۸۸ ش.
قائلان به انتساب امامزاده صالح به امام موسى کاظم (ع) در شرح چگونگی ورود وی به ری آورده‌اند که پس از ولایت‌عهدی امام رضا (ع)، عده‌ای از برادران ایشان شامل فرضعلی، حسن، خواجه احمد، موسى، سراوین، عبدالله، محمود، نوح، یوسف، سام، صالح، محمد، باقر، عقیل، احمدرضا، اسماعیل، جعفر، ابراهیم و ابوالجواد از بغداد رو به خراسان آوردند. چون به رودخانه کره‌رود در ساوجبلاغ رسیدند، با کسانی که در تعقیبشان بودند، درگیر شدند. از این عده حسن بن موسى به قتل رسید، عده‌ای نیز جراحت برداشتند و چون شب فرا رسیده بود، در اطراف پراکنده شدند. صالح بن موسى به شمیران آمد و در تجریش به قتل رسید. [۷]
کنز الانساب، ص۶۵، بمبئی، ۱۳۰۲ ق.
[ویرایش] ۳ - پیشینه بقعهجدا از اختلاف‌هایی که دربارۀ نسب و زندگی امامزاده صالح وجود دارد، بقعۀ این امامزاده در جنوب شرقی میدان تجریش، مهم‌ترین جایگاه مذهبی شمیران است. از پیشینۀ تاریخی این بقعه و وضع ساختمان آن تا پیش از دوران قاجار اطلاع زیادی در دست نیست. ستوده از کتیبه‌ای با تاریخ ۷۰۰ ق / ۱۳۰۱ م یاد می‌کند که در مدخل ساختمان امامزاده نصب بوده، و هنگام تعمیرات و تغییر مدخل از میان رفته است، اما زمان این تعمیرات را ذکر نمی‌کند. [۸]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۶۱، تهران، ۱۳۷۴ ش.
مصطفوی با ملاحظۀ شیوۀ ساختمان و پوشش آن چنین نتیجه گرفته که بنای امامزاده صالح متعلق به سده‌های ۷ یا ۸ ق / ۱۳ یا ۱۴ م است و در اصل بنای چهارگوشی با مقطع ۵ / ۶ در ۵ / ۶ متـر بـوده است. او سنگ‌های مزار کف حرم را ــ که چندی پیش در تجدید فرش حرم کَنده شد و در صحن امامزاده به کار رفت ــ نشانۀ دیگری از تعلق بنا به سده‌های ۷- ۸ ق می‌داند. [۹]
مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، به کوشش هاشم محدث، ج۱، ص۲۳۷، تهران، ۱۳۶۱ ش.
ظاهراً اشارۀ مصطفوی به تعمیراتی است که در دهۀ ۱۳۲۰ ش به انجام رسید. [۱۰]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۶۱، تهران، ۱۳۷۴ ش.
میری نیز با انجام برخی تحقیقات میدانی در محدودۀ گنبدخانۀ امامزاده صالح به نتیجۀ مشابهی رسیده است. [۱۱]
میری، حسن (مدیر طرح بازسازی بقعۀ امامزاده صالح پس از ۱۳۶۶ ش)، مصاحبه با مؤلف.
[ویرایش] ۴ - تغییرات در زمان قاجاربا این وصف، گمان می‌رود که تا پیش از دورۀ قاجار، بقعۀ امامزاده صالح بنای چهارگوش و منفردی میان یک عرصۀ وسیع بود. این عرصه چنار قدیمی و معروف امامزاده صالح و قنات مجاور آن را نیز در بر می‌گرفت. [۱۲]
میری، حسن (مدیر طرح بازسازی بقعۀ امامزاده صالح پس از ۱۳۶۶ ش)، مصاحبه با مؤلف.
از دورۀ قاجار، بقعۀ امامزاده صالح گسترش یافت. شجاع‌السلطنه، پسر فتحعلی شاه قاجار، حمام و مسجدی را در شمال بقعه وقف امامزاده صالح کرد. [۱۳]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۶۱، تهران، ۱۳۷۴ ش.
در همین زمان، صحن شمالی امامزاده حد فاصل بقعه و مسجد شکل گرفت. موقوفات شجاع‌السلطنه، زمین‌های کشاورزی در جعفرآباد دربند را نیز شامل می‌شد. هلاگوخان، ملقب به بهادرخان، دیگر فرزند فتحعلی شاه داخل حرم را با نقاشی‌های دیواری و مقرنس‌کاری تزیین کرد، گنبد را با کاشی پوشاند و ایوان شمالی بقعه را بنا کرد. کتیبه‌ای که از ۱۲۱۰ ق / ۱۷۹۵ م در ورودی حرم امامزاده صالح نصب بود و اینک از میان رفته است، نام هلاکوخان و سال ۱۲۱۰ ق را دربر داشت. همچنین حسین‌قلی خان قاجار، برادر فتحعلی شاه، قالی بزرگی را وقف امامزاده صالح کرد که ۴ طرف حرم را یکپارچه فرش می‌کرد و دو بیت از صبای کاشانی در ذکر نام بانی و ماده‌تاریخ وقف، بر آن نقش بسته بود. [۱۴]
مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، به کوشش هاشم محدث، ج۱، ص۲۳۸، تهران، ۱۳۶۱ ش.
از دیگر تغییراتی که در دورۀ قاجار در امامزاده صالح ایجاد شد، وقف ضریحی بود که از ۳ طرف شمالی و شرقی و غربی نقره‌ای، و از سمت جنوب، چوبی بود. این ضریح را از موقوفات میرزا سعید خان انصاری، وزیر امورخارجۀ دوران ناصری دانسته‌اند. [۱۵]
تحقیقات میدانی مؤلف.
اکنون اثری از این ضریح در دست نیست و ضریح فعلی تاریخ «ذیحجۀ ۱۳۹۷ / نوامبر ۱۹۷۷» را در بر دارد. [۱۶]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۳۹ تهران، ۱۳۸۸ ش.
معیرالممالک نیز ساعتی را وقف امامزاده کرد که توسط استاد قربان معمار در مجاورت گنبد نصب شد. [۱۷]
مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، به کوشش هاشم محدث، ج۱، ۲۳۷، تهران، ۱۳۶۱ ش.
عکس‌های باقی‌مانده از دورۀ قاجار، این ساعت را با سازۀ چوبی برج‌مانندش در حد فاصل گنبد و ایوان شمالی بقعه، روبه‌روی چنار بزرگ نشان می‌دهد. [۱۸]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۲، ص۹۴۹، تهران، ۱۳۷۴ ش.
اما در تصویر دیگری که در ۱۳۲۶ ش / ۱۹۴۷ م از همان زاویه گرفته شده است، اثری از این ساعت دیده نمی‌شود. [۱۹]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۲، ص۹۴۸، تهران، ۱۳۷۴ ش.
[ویرایش] ۵ - تغییرات در دوره پهلویدر دورۀ پهلوی در چنـد نـوبـت ــ کـه آخـرینـش در ۱۳۵۵ ش / ۱۹۷۶ م بـود ــ تغییـرات قابل‌تـوجهی در امامزاده صالح به وجود آمد. احداث سرویس‌های بهداشتی، احداث سالن اجتماعات برای مراسم سوگواری و برپا کردن سفره‌های نذری، افزودن ایوان شمالی به فضای داخل حرم و ساخت ایوان جدید، و تجدید کاشی‌کاری گنبد ازجملۀ این تغییرات بود. [۲۰]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۳۴، تهران، ۱۳۸۸ ش.
[ویرایش] ۶ - تغییرات بعد از انقلابپس از انقلاب تا مرداد ۱۳۶۶ / اوت ۱۹۸۷ که جاری شدن سیل به ساختمان امامزاده صالح آسیب رساند، تغییرات قابل‌توجهی در وضعیت بنا به وجود نیامد. اما پس از ۱۳۶۶ ش خانه‌های واقع در ضلع غربی، شرقی و جنوبی امامزاده خریداری و تخریب شدند تا هم‌زمان با افزایش شمار زائران، فضای مورد استفادۀ آنان گسترده شود. بیشترین گسترش از سمت غرب روی داد که با تخریب مقبره‌های واقع در این بخش ازجمله مقبرۀ خاندان پیرنیا همراه بود. بدین ترتیب، بقعۀ امامزاده صالح از جانب غرب به پارکینگ و پایانۀ مسافری مجاور رودخانه متصل شد و اصلی‌ترین دسترسی آن در ضلع غربی قرار گرفت. [۲۱]
تحقیقات میدانی مؤلف.
ساخت ایوان‌های غربی و جنوبی، تسطیح و هم‌طراز ـ کردن صحن‌های مختلف، گسترش شبستان جنوبی در دو طبقه، ساخت سرویس‌های بهداشتی جدید، ایجاد کتابخانه، آشپزخانه و بهداری و قطع کامل چنار کهن‌سال امامزاده از دیگر اقداماتی است که پس از انقلاب صورت گرفت. [۲۲]
تحقیقات میدانی مؤلف.
این چنار به سبب خشکیدن قناتی که از آن سیراب می‌شد، به‌تدریج خشکید. [۲۳]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۳۴، تهران، ۱۳۸۸ ش.
اما مجدداً از تنۀ اصلی جوانه زد. قطع کامل چنار امامزاده صالح با اعتراض رسانه‌ها و افکار عمومی روبه‌رو شد.در دهۀ ۱۳۸۰ ش / ۲۰۰۰ م، بار دیگر تولیت امامزاده صالح دست به تغییرات گسترده در ساختمان این بنا زد که به‌ویژه به سبب ساخت یک گنبد رفیع بتونی روی گنبد قدیمی و ساخت مناره‌های بلند در ضلع غربی با اعتراض سازمان میراث فرهنگی کشور روبه‌رو شد. [۲۴]
صرفی، طاهره، «بررسی نحوۀ تعامل سازمانهای اوقاف و میراث فرهنگی»، ایران، ص۲۰، تهران، ۱۳۸۲ ش، س ۹، شم ۶۸۱‘۲.
طی این تغییرات، ساختمان امامزاده به صورت یک بنای سه‌ایوانی درآمد. درون گنبدخانه و شبستان شمالی، تنها بخش‌هایی‌اند که فضای قدیمی خود را تا حدودی حفظ کرده‌اند. [۲۵]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۳۹، تهران، ۱۳۸۸ ش.
[ویرایش] ۷ - وضعیت اداره امام زادهامامزاده صالح دارای موقوفاتی است که غیر از اماکن عمومی مانند گرمابه و مسجد، غالباً شامل دکان، مزرعه و باغ در محدودۀ شمیران است. [۲۶]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۶۷-۲۶۶، تهران، ۱۳۷۴ ش.
ادارۀ امور امامزاده صالح برعهدۀ هیئت امنایی است که با تأیید سازمان حج و اوقاف و امور خیریه شکل گرفته است. تصمیمات هیئت امنا از سوی مدیر اجرایی مجموعه پیگیری می‌شود و بخش‌هایی که تحت مدیریت اجرایی قرار دارند، عبارت‌اند از: امور اداری (با زیرمجموعه‌های انتظامات آقایان، انتظامات خانم‌ها، امداد پزشکی، کتابخانه، تأسیسات، خدمات و واحد عمران)، امور مالی (با زیرمجموعه‌های جمع‌آوری نذورات، تحصیل‌داری و کلیدداری، حسابداری، واحد پیگیری خرید املاک)، اجرائیات حرم، امور فرهنگی و تبلیغات (با زیرمجموعۀ فروشگاه کتاب و نوار)، و روابط عمومی. [۲۷]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۸ - دفنشدگاندر گذشته، بقعۀ امامزاده صالح محل دفن اموات بود و مقابری نیز در صحن آن وجود داشت. اما پس از انقلاب این مقابر خراب شدند و آثار قبور ــ مگـر شمـار کمی از آنهـا ــ از میـان رفت. [۲۸]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۷۰، تهران، ۱۳۷۴ ش.
مشهورترین کسانی که در امامزاده صالح به خاک سپرده شده‌اند و اکنون نشانی از مزارشان باقی نمانده است، عبارت‌اند از:
افزون بر این، آرامگاه برخی دیگر از رجال دورۀ قاجار و پهلوی نیز در امامزاده صالح بوده است. [۲۹]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۷۵-۲۷۰، تهران، ۱۳۷۴ ش.
[۳۰]
دولتهای ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و مورۀ دفتر رئیس‌جمهور، ص۵و ۶و ۵۳و ۵۵و ۸۵و ۹۶و ۱۰۹و ۱۲۶و ۱۳۲، تهران، ۱۳۷۸ ش.
[۳۱]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۳۸۹-۳۸۸، تهران، ۱۳۴۷ ش.
[۳۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۴۹۶-۴۹۴، تهران، ۱۳۴۷ ش.
[۳۳]
تحقیقات میدانی مؤلف.
بنابر آماری که در ۱۳۶۵ ش / ۱۹۸۶ م از سوی هیئت امنای امامزاده صالح در اختیار ستوده قرارگرفته‌است، مجموعـاً ۲۳۹ نفر ــ ازجملـه افـراد مـورد اشـاره ــ در قسمت‌های مختلف صحن امامزاده صالح دفن شده‌اند. [۳۴]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۲۶۷-۲۶۶، تهران، ۱۳۷۴ ش.
در دهه‌های اخیر دفن مردگان در صحن امامزاده صالح متوقف شده، اما پس از انقلاب موارد معدودی از خاک‌سپاری افراد روحانی در این مکان وجود داشته است. [۳۵]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۴۲، تهران، ۱۳۸۸ ش.
زیارت امامزاده صالح تابع روال خاصی نیست و زمان خاصی نیز برای آن در نظر گرفته نشده است. از میان نذورات غیرنقدی که به این امامزاده ارزانی می‌شود، نذر نمک، آش و نان و پنیر و سبزی شایع‌تر است و معمولاً این نوع نذر اختصاص به بانوان دارد. [۳۶]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۴۱، تهران، ۱۳۸۸ ش.
[ویرایش] ۹ - پانویس
[ویرایش] ۱۰ - منبع• حسینی، حمیدرضا، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «امام زاده صالح (تجریش)»، ص۱۱۴۷. رده‌های این صفحه : امام زادگان و بقاع متبرکه | امامزاده های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
