پیمان سعدآباد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سعدآباد، پیمان peymān-e saºd-ābād ، پیمانی امنیتی که در
دورۀ رضا شاه پهلوی (سل ۱۳۰۴-۱۳۲۰ ش) در ۱۷ تیر ۱۳۱۶ ش / ۸ ژوئیۀ ۱۹۳۷ م در محوطۀ بیرونی
کاخ سبز (
شهوند) واقع در مجموعه کاخ‌های سعدآباد، میان ۴ کشور
ایران،
ترکیه،
عراق و
افغانستان بسته شد؛ هرچند با آغاز
جنگ جهانی دوم (۱۳۱۸-۱۳۲۴ ش / ۱۹۳۹-۱۹۴۵ م)، اهداف مورد نظر آن تحقق نیافت.
[ویرایش]
پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ م / ۱۳۳۵ ق در
روسیۀ تزاری و سقوط
سلسلۀ رومانف‌ها، حکومت جدید
سوسیالیستی شوروی به یکی از قطب‌های سیاسی و نظامی در جهان بدل شد. بر همین اساس،
انگلیسی‌ها به‌منظور جلوگیری از توسعۀ نفوذ شوروی که در برقراری روابط دوستانه با کشورهای مسلمان هم‌جوار همت گماشته بود،
دولت بریتانیا را واداشت تا افزون بر انعقاد پیمان‌های دوجانبۀ نظامی با پاره‌ای از کشورهای خاورمیانه، به فکر تشکیل گروه‌بندی جدیدی در منطقه بیفتد.
با توجه به قدرت روزافزون
آلمان و
ایتالیا و چشم‌داشت آن کشورها به
منطقۀ خاورمیانه، چنین گروه‌بندی‌ای میان متحدان شناخته‌شدۀ بریتانیا که مرزی مشترک با
اتحاد جماهیر شوروی داشتند، می‌توانست کمربندی امنیتی به دور آن کشور بکشد و درعین‌حال، سدی در مقابل دست‌اندازی ایتالیا و آلمان بر این منطقه ایجاد کند.
[ویرایش]
سیاست خارجی ایران نیز پیش از جنگ جهانی دوم و در
دورۀ رضا شاه، بر پایۀ استوار ساختن موقعیت خود در برابر دو قدرت آن روزگار، شوروی و بریتانیا بود. این خط‌مشی تنها با نزدیکی به چند کشور اروپایی ازجمله آلمان تحقق پیدا نمی‌کرد؛ از این‌رو، رضا شاه به برقراری روابط دوستانه با دولت‌های هم‌جوار و قدرت‌های منطقه‌ای همت گماشت و در ادامۀ همین سیاست بود که پیمان دوستی و عدم تعرض، با عنوان
پیمان سعدآباد منعقد شد.
[ویرایش]
ترکیه ازجمله کشورهایی بود که ایران به روابط دوستانه با او روی آورد. برقراری این نوع از روابط برای ایران دستاوردی بزرگ به‌شمار می‌آمد؛ چرا که در نتیجۀ آن، آزادی مناطق شمالی کشور از سیطرۀ کامل شوروی ممکن می‌شد؛ همچنین دسترسی بیشتر ایران به غرب از طریق ترکیه، و نیز مسئلۀ مشترک آنان دربارۀ ناآرامی
عشایر کُرد در مرزهایشان از دیگر عوامل نزدیکی این دو کشور به شمار می‌رفت. پس از برقراری این روابط دوستانه،
رضا شاه بنـا به دعوت
مصطفی کمال پاشاآتاتورک، رئیس جمهور ترکیه (۱۹۲۳- ۱۹۳۸ م / ۱۳۰۲-۱۳۱۷ ش)، در ۱۳۱۳ ش / ۱۹۳۴ م به این کشور سفر کرد.
[ویرایش]
افغانستان دیگر کشوری بود که ایران با توجه به سیاست یادشده، و نیز میانجی‌گری ترکیه بر سر رفع اختلاف مرزی دو کشور، روابطش را به نحو چشم‌گیری با آن بهبود بخشید.
دربارۀ برقراری رابطه با
عراق نیز، هرچند مشکلات و مسائل میان دو کشور بیش از دیگر کشورها بود، تلاش‌هایی ازجمله دربارۀ ادارۀ مشترک
شط العرب صورت گرفت.
[ویرایش]
از ۱۳۱۴ ش / ۱۹۳۵ م، دولت ایران به‌عنوان مبتکر پیمان سعدآباد به فکر ایجاد اتحادی در منطقه افتاد و نخستین‌بار این موضوع با وزیران خارجۀ ترکیه و عراق در میان گذاشته شد و طرح عهدنامۀ عدم تعرض تهیه گردید. در مهرماه همان سال، هم‌زمان با برگزاری
اجلاس عمومی جامعۀ ملل (بعداً
سازمان ملل متحد) در
ژنو، این طرح به وزیران خارجۀ ترکیه و عراق پیشنهاد شد و سپس در همانجا به پاراف نمایندگان ۳ کشور ایران، عراق و ترکیه رسید. دولت افغانستان نیز در آبان همان سال موافقت خود را به طور کتبی، با پیوستن به این پیمان، به دولت ایران اطلاع داد.
بدین‌ترتیب در ۱۷ تیر ۱۳۱۶، در حضور رضا شاه،
ملک غازی اول، شاه عراق؛ کمال مصطفى پاشا؛ و
محمدظاهرشاه، شاه افغانستان، پیمان عدم تعرض در کاخ سعدآباد تهران به امضای
عنایت‌الله سمیعی،
رشدی اراس،
ناجی اصیل و
فیض محمدخان، وزیران خارجۀ ایران، ترکیه، عراق و افغانستان رسید.
[ویرایش]
پیمان سعدآباد که به زبان فرانسوی نوشته شد، مشتمل بر یک مقدمه و ۱۰ ماده بود و مدت اعتبار آن بنابر مادۀ ۱۰، ۵ سال پیش‌بینی شده، و قابل تمدید نیز بود. براساس مفاد این پیمان، کشورهای مزبور متعهد شدند تا در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند؛ مصونیت مرزهای مشترک یکدیگر را کاملاً محترم بشمارند؛ در مورد تمام اختلافات بین‌المللی که با منافع مشترک آنها مربوط است، با یکدیگر مشورت نمایند؛ در هیچ مورد، خواه به تنهایی و خواه به معیت یک یا چند دولت دیگر، به هیچ‌گونه عملیات متجاوزانه علیه یکدیگر مبادرت ننمایند و در صورت نقض آن، دیگر کشورهای متعاهد می‌توانستند موضوع را در شورای جامعۀ ملل مطرح کنند؛ در صورت تجاوز یکی از دولت‌های متعاهد به دولتی ثالث، طرف دیگر می‌توانست بدون اطلاع قبلی، این عهدنامه را نسبت به متجاوز فسخ بنماید؛ در حدود سرحدات و مرزهای خود از تشکیل یا عملیات گروه‌های مسلح و نیز از ایجاد هرگونه تشکیلات برای تخریب مؤسسات موجود یا ایجاد اختلال در نظم و امنیت هر قسمتی از خاک متعاهد دیگر و یا سرنگونی حکومت طرف دیگر، جلوگیری کند.
همچنین مقرر شد با توجه به پذیرش میثاق عمومی تحریم جنگ در ۲۷ اوت ۱۹۲۸ م / ۵ شهریور ۱۳۰۷ ش توسط کشورهای متعاهد، حل هرگونه اختلاف یا منازعۀ احتمالی میان آنها، فقط از راه‌های مسالمت‌آمیزی که برای این منظور فعلاً میان کشورهای متعاهد موجود است و یا در آینده موجود شود، برطرف گردد. هیچ‌یک از این مواد عهدنامه نمی‌تواند به هیچ‌وجه تعهداتی را که دولت‌های متعاهد به موجب میثاق جامعۀ ملل متقبل شده‌اند، تضعیف نماید.
[ویرایش]
پیمان سعدآباد در ۲۵ اسفند ۱۳۱۶ در
مجلس شورای ملی به ریاست
حسن اسفندیاری تصویب شد و در ۲۱ فروردین ۱۳۱۷، به امضای رضا شاه رسید و سرانجام در ۳ خرداد ۱۳۱۷، حکم مبادلۀ نسخۀ مصوب عهدنامۀ مزبور میان کشورهای طرف قرارداد صادر گردید.
با امضای پیمان سعدآباد مقرر شد که شورایی ائتلافی در کنار آن تشکیل شود و این شورا همه‌ساله در یکی از ۴ کشور به مذاکره بنشیند. جلسۀ نخست در ۳۰ شهریور ۱۳۱۶ ش / ۲۱ سپتامبر ۱۹۳۷ م در تهران تشکیل شد و جلسۀ دوم که قرار بود در ۱۳۱۸ ش / ۱۹۳۹ م در افغانستان برگزارگردد، با شروع جنگ جهانی دوم تشکیل نشد. پس از جنگ جهانی دوم، اهداف مورد نظر پیمان سعدآباد در عمل تحقق نیافت؛ اما این پیمان سنگ بنای
پیمان بغداد در ۱۳۳۴ ش / ۱۹۵۵ م شد.
[ویرایش]
[ویرایش]
موسوی‌زاده، حسن، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «پیمان سعدآباد»، ص۹۹۹.
