|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - چگونگی پیدایش قناتتا پیش از ابداع سامانۀ لوله‌کشی آب به شیوۀ نوین،کاریز مهم‌ترین دستاورد بشری در آب‌رسانی به مناطق کم‌آب بوده است. دربارۀ چگونگی پیدایش قنات و زمان ابداع آن به صورت یک روش شناخته‌شدۀ آب‌رسانی، نظریه‌های مختلفی میان پژوهشگران وجود دارد؛ اما این نکته مسلم است که نظام مهندسی قنات یک‌باره خلق نشده است. فن آبیاری با قناتْ شیوه‌ای است جاافتاده و دقیق که به‌تدریج شکل گرفته، و در طول تاریخ طولانی خود، از نظر شکل و فن ساخت، تحولاتی را پشت سرگذاشته است. یکی از امتیازات بزرگ این روشِ آب‌رسانی ساده‌بودن ساختمان آن است؛ به نحوی که تقریباً از چند هزار سال پیش تاکنون ساختمان آن تغییر چندانی نکرده، و به همان شکل ساده باقی مانده است؛ در حقیقت، پس از آنکه ساختمان آن شکل ثابت خود را به دست آورد، به همان شکل باقی ماند و کمتر دستخوش دگرگونی شد. [۱]
سیدسجادی، منصور، قنات: کاریز تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان، ص۱۲-۱۳، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۲]
حائری، محمدرضا، قنات در ایران، ص ۴۶-۴۷، تهران، ۱۳۸۶ ش.
[ویرایش] ۲ - قدمتزمان دستیابی انسان به فن ساخت کاریزها را می‌توان با آغاز گسترش و پیدایی علوم و صنایع ابتدایی در هزارۀ ۳ ق.م هم‌زمان دانست. در حقیقت، زمانی بهره‌برداری انسان از قنات آغاز شد که وی توانست به دانشهای مورد لزوم در این باره دست یابد. به بیان دیگر، انسان توانست فراز و نشیب زمینها را سنجیده و تراز کشیده و مشکل شیب‌دادن کف کاریز را حل کند و از سوی دیگر، قادر به محاسبه گردید، و دانست که آب قنات به کدام زمین فرو خواهد نشست و از طرف دیگر در این مسیر تکاملی، از وسایل و ابزارهای گوناگون هرچند ساده مانند بیل، کلنگ، چرخ و چراغ استفاده کرد. [۳]
سیدسجادی، منصور، قنات: کاریز تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان، ص۱۴-۱۵، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۳ - تاریخچه پیدایش قنات در ایرانبیتردید، نخستین کاریزها در مناطق نیمه‌خشک در دامنۀ کوهها که ذخیرۀ آب زیرزمینی مناسبی داشتند، پدید آمده‌اند. تقریباً همۀ پژوهشگرانی که دربارۀ این شیوۀ آب‌رسانی مطالعه کرده‌اند، بر سر این موضوع اتفاق نظر دارند که نخستین کاریزها در محدودۀ فرهنگی ایران در دامنه‌های جنوبی رشته کوههای البرز و دامنه‌های کوههای منفرد واقع در فلات مرکزی ایران پدیدار شده‌اند. [۴]
حائری، محمدرضا، قنات در ایران، ص ۴۶-۴۷، تهران، ۱۳۸۶ ش.
[۵]
مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران: مطالعۀ موردی قناتهای شهر تهران، ص ۱، تهران، ۱۳۸۴ ش.
[۶]
کورس، غلامرضا، «قنات یا کهریز»، آب و فن آبیاری در ایران باستان، ص ۱۰۱، تهران، ۱۳۵۵ ش.
[۷]
گوبلو، هانری، قنات، فنی برای دستیابی به آب، ترجمۀ ابوالحسن سرو مقدم و محمدحسین پاپلی یزدی، ص ۱۶۵-۱۶۷، مشهد، ۱۳۷۱ ش.
کوهپایه‌های جنوبی رشته کوههای البرز و کوههای میانی ایران به زمینهای نسبتاً خشک، اما قابل‌کشت و بدون آب دائم با میزان اندک بارندگی منتهی می‌شوند که به سبب اتصال به ارتفاعات، دارای سفره‌های آب زیرزمینی‌اند و از لحاظ توپوگرافی، کوهپایه‌ها با یک شیب ملایم به زمینهای نسبتاً مسطح و مستعد کشاورزی می‌رسند. از سوی دیگر، اقلیم گرم و نیمه‌خشک فلات مرکزی ایران به سبب تبخیر بیش از اندازه، امکان استفاده از جویهای روباز را به ساکنان فلات مرکزی ایران نمی‌داد. از این‌رو، آنها به روشی روی آوردند تا از آبهای ذخیره‌شدۀ زیرزمینی بیشترین استفادۀ ممکن را ببرند و در گذر زمان، با تکامل بخشیدن به فن استفاده از آبهای زیرزمینی به فناوری ساخت کاریز دست یافتند و به مرور توانستند با کندن مادرچاههای ژرف‌تر و آبراهه‌های زیرزمینی درازتر، آبهای زیرزمینی را تا مسافتهای دورتر به دشتهای حاصلخیز، اما کم‌آب برسانند. [۸]
مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران: مطالعۀ موردی قناتهای شهر تهران، ص ۱، تهران، ۱۳۸۴ ش.
[۹]
سیدسجادی، منصور، قنات: کاریز تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان، ص ۳۱و۶۳، تهران، ۱۳۶۱ ش.
در بیشتر مناطق ایران، به سبب شرایط جغرافیایی از زمان پیدایش فناوری کاریز تا کنون، به شکلی گسترده از این شیوۀ آب‌رسانی به عنوان شیوه‌ای مطمئن استفاده می‌شود. [۱۰]
سیدسجادی، منصور، قنات: کاریز تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان، ص ۳۲-۳۳، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۴ - ایران زادگاه قناتشمـار رشته قناتها در ایران به تنهایی نسبت به شمار همۀ قناتها در دیگر نقاط جهان بیشتر و طولانی‌تر است؛ از همین‌رو، بسیاری از پژوهشگرانْ ایران را زادگاه کاریز می‌دانند. [۱۱]
سیدسجادی، منصور، قنات: کاریز تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان، ص ۳۲-۳۳، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۵ - علل تفاوت ساختار قناتهاقناتها متناسب با جنس زمین و محلی که باید در آن کشاورزی شود، با یکدیگر تفاوت دارند.ژرفا و درازای کاریزها در کوهپایه‌ها کمتر، و در دشتها، بیشتر است. برخی از کاریزها از جایی که آب آنها برای کشاورزی آفتابی می‌شود، یعنی جایی که به سطح زمین می‌آید، تا سرچشمۀ اصلی، یعنی مادرچاه، چندین کیلومتر فاصله دارد. [۱۲]
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایـران، ج۳، ص ۵۹-۶۰، تهران، ۱۳۱۱ ش.
برای نمونه، ۳ رشته قنات در گناباد وجود دارد که دیرینگی آنها به سدۀ ۷ ق / ۱۳ م می‌رسد. این قناتها ۳۵ کمـ درازا دارند و ژرفای مادرچاه آنها ۳۰۰ متر است. [۱۳]
گوبلو، هانری، قنات، فنی برای دستیابی به آب، ترجمۀ ابوالحسن سرو مقدم و محمدحسین پاپلی یزدی، ص ۴۷، حاشیۀ ۱۲ و ص ۵۴-۵۵، مشهد، ۱۳۷۱ ش.
حمدالله مستوفی در سدۀ ۸ ق، از قناتهای گناباد یاد کرده است. به نوشتۀ او، یکی از این قناتها حدود ۴ فرسنگ درازا، و حدود ۴۰۰ گز ژرفا داشته است.[ویرایش] ۶ - ساختمان و معماری قناتسامانۀ قناتها از نظر کلی روشی بسیار ساده است و در ساخت آنها، از عناصر مشخصی استفاده شده است. معمولاً یک رشته قنات از یک مادرچاه، چندین میله، یک کوره و مظهر تشکیل شده است. مادرچاه نخستین چاه از مجموعۀ چاههای یک قنات است که به سفره‌های آب زیرزمینی برخورد می‌کند. میله به چاههایی گفته می‌شود که در حدفاصل مادرچاه و مظهر قنات برای هوادهی و تسهیل در کار خاک‌برداری و لای‌روبی کنده می‌شود. کوره آبراهه‌ای زیرزمینی است که یک سر آن از اتصال مادرچاه با سفرۀ آب زیرزمینی آغاز می‌شود و سر دیگر آن به مظهر قنات می‌رسد و انتهای میله‌ها را به هم متصل می‌سازد و آب را با شیبی بسیار کم از سرچشمۀ قنات تا مظهر قنات هدایت می‌کند. مظهر به جایی در پایین‌ترین بخش از شیب زمین گفته می‌شود که قنات پایان می‌یابد و آب در سطح زمین ظاهر، و یا به اصطلاح آفتابی می‌شود. مظهر قنات تنها بخش از ساختمان یک قنات است که روی زمین قرار دارد. به مظهر قنات «دهن فرهنگ» نیز گفته شده است؛ همچنین، به آبراهۀ روبازی که از مظهر قنات تا محل تقسیم آب برای زمینهای کشاورزی کشیده می‌شود،هرنج می‌گویند. [۱۴]
حائری، محمدرضا، قنات در ایران، ص ۴۲-۴۴، تهران، ۱۳۸۶ ش.
[ویرایش] ۷ - فراگیر شدن استفاده از قناتبدون شک تا دهۀ ۱۳۴۰ ش، قنات شاهرگ اقتصادی ایران بوده است. شبکۀ قناتها همۀ شهرها و روستاها را فرا گرفته بود و افزون بر تأمین آب کشاورزی، آب آشامیدنی مردم این سرزمین را نیز تأمین می‌کرد. تا آن زمان، بیشتر مناطق واقع در نواحی مرکزی ایران با قنات احیا، و آبیاری می‌شدند و حدود ۸۰٪ فعالیتهای مردم ایران بر پایۀ آبهای زیرزمینی استوار بوده است. تا سالهای آغازین دهۀ ۱۳۵۰ ش بیش از ۰۰۰‘۵۰ قنات در ایران دایر بوده است؛ اما از آن زمان به بعد، این سازۀ کم‌هزینه، بادوام و سازگار با محیط زیست تاب فناوری ناهمساز چاههای عمیق را نیاورد و با افزایش شمار چاههای عمیق به مرور از شمار کاریزها کاسته شد. [۱۵]
حائری، محمدرضا، قنات در ایران، ص ۸، تهران، ۱۳۸۶ ش.
[۱۶]
کورس، غلامرضا، «قنات یا کهریز»، آب و فن آبیاری در ایران باستان، ص ۱۵۰، تهران، ۱۳۵۵ ش.
تا سالهای پایانی دهۀ ۱۳۴۰ ش، که روستاهای شمیران در کلان‌شهر تهران مستحیل نشده بودند، حیات اقتصادی این روستاها به قنات وابسته بود. تا پیش از پایتخت شدن تهران در ۱۲۰۰ ق، بیشتر آب مورد نیاز روستاهای کوچک شمیران از رودخانه‌ها و چشمه‌ها و اندک‌شماری قنات تأمین می‌شد؛ اما دیری نپایید که این روستاهای خوش آب‌وهوا به تابستانگاه شاهان و درباریان قاجار و مردم تهران بدل شد و شاهان و درباریان قاجار در این روستاها برای خود کاخ و عمارتهای ییلاقی برپا داشتند و آن دسته از مردم تهران نیز که از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردار بودند، فراخور حال خود، باغ و خانه‌ای در شمیران فراهم کردند. با گسترش باغها و کشتزارها در شمیران، منابع آب پیشین تکافوی این همه را نداشت؛ از این‌رو، شماری از اعیان و متمولان تهران برای تأمین آب مورد نیاز عمارتها و باغهای ییلاقی خود ناگزیر به کندن قنات شدند. این قناتها بر سرسبزی و آبادانی روستاهای شمیران بیش از پیش افزود و دیری نپایید که باغهای روستاهای پراکندۀ شمیران به یکدیگر پیوستند و شمیران به باغی بزرگ بدل شد که تفکیک روستاهای آن را از یکدیگر دشوار می‌کرد. از سوی دیگر، با افزایش شمار باشندگان تهران این شهر با کمبود آب روبه‌رو شد. بخشی از این کمبود از حدود ۳۰ رشته قناتی تأمین می‌شد که از کوهپایه‌های شمیران سرچشمه می‌گرفتند. [۱۷]
Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians,۱۱۲, London, ۱۸۸۷
[۱۸]
Polak, J. E., Persian: das Land und seine Bewohner,۷۷, Leipzig, ۱۸۶۵.
[۱۹]
چاپارباشی، علی‌اکبر، «در بیان تعریف جغرافیایی فیزیک شمران»، یغما، ص ۵۴۹، س ۱۹، شم ۲۲۰، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[ویرایش] ۸ - رشد کالبدی شهر تهران و افول کارایی قنات هابا رشد کالبدی تهران در دهۀ ۱۳۴۰ ش، روستاهای سرسبز شمیران یکی پس از دیگری به کلان‌شهر تهران پیوستند و طی چند دهه، باغهای سرسبز آن نابود، و به مناطق مسکونی بدل شدند. با از میان رفتن باغها، قناتهای پرآب شمیران نیز کارایی خود را از دست دادند. امروزه، از شمار اندکی از این قناتها برای آبیاری فضاهای سبز شمیران استفاده می‌شود و آب بسیاری از این قناتها بدون استفاده هدر می‌رود. [ویرایش] ۹ - پانویس
[ویرایش] ۱۰ - منبعکرم هم دانی، علی، هزاردره، علی، زرگران، شهره، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «قنات»، صفحه۱۲۵۴. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
