قبا (مسجد)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از مساجد معروف شمیران، واقع در خیابان شریعتی، بالاتر از حسینیۀ ارشاد.
واقع شدن این مسجد در نزدیکی حسینیۀ ارشاد از همان آغاز، موقعیت ویژه‌ای به آن داد. منطقه‌ای که مسجد قبا در آن واقع شده است، در دهۀ ۱۳۵۰ ش، از مناطق اعیان‌نشین تهران به شمار می‌آمد و در آن زمان، شمار قابل توجهی از ساکنان این محله را ارمنیان، زردشتیان و آمریکاییان، و نیز امرای نظامی تشکیل می‌دادند.
[ویرایش]
با توجه به ترکیب جمعیتی منطقه و حضور روزافزون مسلمانان، نیاز به احداث یک مسجد، پس از سال ۱۳۴۰ ش، بیش از پیش احساس می‌شد؛ به این ترتیب یکی از افراد خیّر به نام حاج محمود حسینیان تهرانی، قطعه‌زمینی را برای ساخت مسجد وقف کرد. او چندین‌بار تصمیم به احداث مسجد گرفت، اما به عللی این تصمیم عملی نشد، تا اینکه واقف زمین درگذشت.
در همین اثنا شهرداری منطقه تهدید کرده بود که اگر زمینی در محدودۀ ساخت‌وساز باشد، اما به حال خود رها شود، به نفع شهرداری ضبط خواهد شد. شهرداری پس از مدتی تهدیدش را عملی کرد؛ بنابراین یکی از مشکلات سازندگان مسجد در آغاز، خارج کردن زمین از تملک شهرداری بود. در مدتی که زمین بدون استفاده رها شده بود، عده‌ای در گوشه‌ای از زمین وقفی، حصیربافی می‌کردند و تولیدات خود را به مردم می‌فروختند. روزی
حاج محمدتقی طرخانی، از بازاریان متمول، خیّر و انقلابی که پس از انقلاب به دست اعضای گروهک فرقان به شهادت رسید، به دیدن یکی از معتمدان محل (آقای رحیمی که بعدها عضو هیئت امنای مسجد قبا شد) رفت و با بیان این موضوع که ورود افراد با ظاهر نامناسب ــ به‌ویژه خانمها ــ به زمین وقفی، از نظر شرعی، صحیح نیست، خواستار ایجاد تغییر در وضعیت زمین، و احداث مسجد شد.
ظاهراً اهالی محل با توجه به شناختی که از سابقۀ زمین و نگاه شهرداری به آن داشتند، در آغاز، پیشنهاد آقای طرخانی را نپذیرفتند؛ اما پس از اصرار فراوان او، در نهایت، ریش‌سفیدان محله با قراردادن شرایطی ــ از جمله گسترش زمین مسجد به بیش از ۲۰۰ مـ۲ و نیـز احداث مسجدی در محروم‌تـرین نقطۀ تهران ــ با ساخت مسجد موافقت کردند.
پس از آن هیئتی برای گرفتن جواز ساخت مسجد به شهرداری مراجعه کرد؛ اما خواستۀ آنها با مخالفت شهرداری روبه‌رو شد. ازجملۀ علل این مخالفت، لزوم دخالت اوقاف تهران در کار ساخت مسجد بود، اما بنیان‌گذاران مسجد که مایل نبودند ادارۀ امور مسجد در اختیار ادارۀ اوقاف و دولت قرار گیرد، با این شرط موافقت نکردند؛ بنابراین کار ساخت مسجد دوباره به تعویق افتاد. پس از مدتی، اهالی بدون اخذ موافقت شهرداری، کار ساخت مسجد را آغاز کردند. کار با ممانعت شهرداری روبه‌رو شد، اما پافشاری سازندگان، باعث شد که مسئول شهرسازی شهرداری تهران، اجازۀ ساخت مسجد را تا زمانی که منعی برای این کار وضع نشود، صادر کند. به این شکل تلویحاً اجازۀ ساخت مسجد داده شد، اگرچه مجوز قانونی برای این کار صادر نشد.
به‌هرحال، عملیات ساخت مسجد از ۱۳۵۱ ش با حمایتهای آیت‌الله خوانساری آغاز شد. مسئولیت ساخت برعهدۀ سید محسن هزاوه‌ای و حاج محمدتقی طرخانی بود. هزاوه‌ای وصی حسینیان، واقف زمین، بود و طرخانی نیز مسئولیت امور مالی مربوط به ساخت‌وساز را برعهده داشت.
به گفتۀ برخی از اعضای هیئت امنای مسجد قبا، حاج طرخانی تصمیم گرفت هزینۀ ساخت را شخصاً به عهده بگیرد. البته او کمکهای مالی دیگران را نیز می‌پذیرفت. هاشم صباغیان که از اعضای انجمن اسلامی مهندسین بود، نیز در تأمین هزینه‌های احداث مسجد نقش عمده‌ای داشت. بـرای رفـع ایراد کوچک ـ بودن زمین نیز، خانۀ متروکه‌ای که در شمال آن قرار داشت و متعلق به یک ارمنی بود، خریداری، و وقف مسجد شد (مازندرانیان، ۲۲-۲۵).
ساخت مسجد به نیمه رسیده بود که ادارۀ اوقاف دوباره خواستار واگذاری مسجد به این اداره شد تا خودْ ساخت آن را برعهده گیرد. باز هم کار ساخت‌وساز متوقف شد تا اینکه پس از مدتی، این مشکل نیز برطرف شد. سرانجام در ۱۳۵۳ ش پس از دو سال، ساخت بنای مسجد با هزینۀ مبلغی نزدیک به ۰۰۰‘۷۰۰ تومان به پایان رسید (دانش‌منفرد، ۶۸؛ آرشیو ... ، بش ).
[ویرایش]
دربارۀ نام‌گذاری مسجد قبا دو روایت مختلف وجود دارد: نخست آنکه در جلسه‌ای با حضور
آیت‌الله محمود طالقانی و
آیت‌الله مرتضی مطهری، نام این مسجد را قبا گذاشتند (یاران ... ، ۲۸)؛ اما بر اساس روایت دوم که از یکی از اعضای هیئت امنای مسجد نقل شده است: «پس از پایان کار ساخت مسجد، استخاره‌ای گرفته شد. آیه‌ای از قرآن کریم با این معنی آمد: «بشارت باد که شما پیروز می‌شوید». از این‌رو نام مسجد را «رشاد» گذاردند، اما پس از مدتی به پیشنهاد
دکتر علی شریعتی، نام مسجد به «قبا» تغییر یافت. سبب نام‌گذاری مسجد به این نام، پیشینۀ مسجد قبا به‌عنوان نخستین مسجد در تاریخ اسلام، و نقش آن در توسعه و پیشبرد اسلام بود؛ از این‌رو، این مسجد «قبا» نامیده شد تا بتواند سنتهای اصیل و از دست رفتۀ پیامبر اسلام (ص) را احیا کند (نیکبخت، ۱۰۷).
[ویرایش]
مراسم افتتاحیۀ مسجد در اول رمضان ۱۳۵۳ ش با امامت حجت‌الاسلام عراقچی که هزاوه‌ای او را معرفی کرده بود، برگزار شد. افتتاح مسجد پس از تعطیلی حسینیۀ ارشاد توسط ساواک انجام گرفت، اما با توجه به نیازهای روحی و معنوی مردم محل، به‌ویژه جوانان علاقه‌مند، هیئت امنا احساس کرد که باید فرد مناسب‌تری را برای ادارۀ امور مسجد پیدا کند. برای این منظور جلسه‌ای در منزل حاج طرخانی، با حضور وی و ابوالفضل توکلی بینا، زمردیان، مهدیان، جواد رفیق‌دوست، نژادحسینیان، هاشم صباغیان و هزاوه‌ای تشکیل، و قرار بر این شد که برای آوردن
آیت‌الله مفتح به مسجد قبا با آیت‌الله
سید محمد بهشتی مشورت شود. این کار به توکلی بینا واگذار شد. او پس از جلب موافقت آیت‌الله
سید محمد بهشتی، نزد
آیت‌الله مرتضی مطهری رفت و وی نیز با این انتخاب موافقت کرد، اما راضی کردن
آیت‌الله مفتح که رژیم او را ممنوع‌المنبر کرده بود، به آسانی ممکن نبود. سرانجام، پس از جلسه‌ای که با حضور ابوالفضل توکلی بینا، محسن هزاوه‌ای، مهدیان، محمدتقی طرخانی،
سید محمد بهشتی و
آیت‌الله مرتضی مطهری در خانۀ
آیت‌الله مفتح برگزار شد، او پذیرفت تا امامت مسجد قبا را عهده‌دار شود (مازندرانیان، ۲۹-۳۰). به این ترتیب فعالیتهای مسجد قبا به طور جدی آغاز شد.
[ویرایش]
برای هماهنگی کارها، جلسۀ اعضای هیئت امنای مسجد، هفته‌ای یک روز در وقت ظهر در منزل یکی از اعضا تشکیل، و طی آن، برنامه‌های هفتگی مسجد برنامه‌ریزی می‌شد. برنامه‌ریزی، اجرا، و تأمین هزینه‌های مسجد بر عهدۀ اعضای هیئت امنا بود. این هیئت تا چند سال پس از آن نیز به فعالیت خود ادامه داد.
با اوج گرفتن فعالیتهای مسجد و با توجه به آنکه مسجد هیئت امنای قانونی نداشت، ساواک از طریق ادارۀ اوقاف که وابسته به نخست‌وزیری بود، دست به اقداماتی برای مهار فعالیتهای این مسجد زد. از آنجا که مسجد قبا کم‌کم تبدیل به پایگاه مخالفان حکومت پهلـوی شده بود، نعمت‌الله نصیری ــ رئیس ساواک ــ از ادارۀ اوقاف خواست تا برای پایان دادن به وضعیت مسجد و تعیین هیئت امنای دارای صلاحیت، اقدام لازم را انجام دهد؛ اما فشارهای ساواک برای تغییر هیئت امنای مسجد به نتیجه نرسید و سرانجام، در اوایل سال ۱۳۵۷ ش، هیئت امنای مسجد قبا شامل محمد مفتح، ماشاءالله رحیمی، محسن هزاوه‌ای همدانی، ابوالفضل توکلی بینا، هاشم صباغیان، جواد رفیق‌دوست و حاج محمدتقی طرخانی تعیین شد و رسمیت یافت (همو، ۳۱-۳۲).
[ویرایش]
با ورود آیت‌الله مفتح به مسجد قبا، عملاً گرایش و نگاه سیاسی ضدرژیم، تبدیل به بخشی اساسی از فعالیتهای این مسجد شد و به‌تدریج فعالیتهای علمی، فرهنگی و مبارزاتی در این مسجد ادامه یافت. نیروهای مبارز در این مکان گرد هم می‌آمدند تا هم از نظر معنوی و علمی، مقدمات رشد خود را فراهم آورند و هم برنامه‌های مبارزاتی‌شان را قوت بخشند. به این ترتیب، مسجد قبا تبدیل به یکی از مراکز اصلی انقلاب در تهران شد.
ساواک در بولتن خود دربارۀ مسجد قبا می‌نویسد: «اطلاعات رسیده حاکی است: مسجد قبا که در خیابان شهرزاد، کورش کبیر و در حوالی
حسینیۀ ارشاد تهران واقع شده، به صورت پایگاه اجتماعی افراد مذهبی ] و [ دانشجویان درآمده ... » (ساواک ... ، ۱ / ۱۶۹).
روند فعالیتهای مسجد قبا از نیمۀ دوم ۱۳۵۵ ش رونق بیشتری گرفت. در بهمن این سال، حملۀ اسرائیل به لبنان شدت گرفت و
امام خمینی (ره) با ارسال پیامی از مردم ایران خواست تا کمکهای مالی خود را از مردم آسیب‌دیدۀ لبنان دریغ نکنند (هفت هزار ... ، ۲ / ۶۱۶). در پی صدور این پیام، از طرف آیت‌الله موسوی زنجانی و محمد مفتح فعالیتهایی برای جمع‌آوری کمکهای مردمی سازمان داده شد. کانون این اقدامات مسجد قبا بود؛ اما این تحرکات با حساسیت و واکنش ساواک روبه‌رو شد (یاران، ۴۹۶، ۵۰۱).
در همین ایام، به گزارش یکی از منابع ساواک، علی شریعتی و محمد مفتح که روابط دوستانۀ نزدیکی با یکدیگر داشتند، به همراه عده‌ای دیگر، جمعیتی با نام «ساده‌زیستی» تشکیل دادند که پایگاه آنان مسجد قبا بود (مازندرانیان، ۳۷).
در نیمۀ دوم ۱۳۵۶ ش، مقارن با ماه مبارک رمضان، که به‌سبب تغییر سیاستهای آمریکا در زمینۀ حقوق بشر، فضای سیاسی بازتری در ایران ایجاد شده بود،
آیت‌الله مفتح اقدام به برگزاری و سازمان‌دهی سخنرانیهایی با حضور چهره‌های معروف ضدحکومت در مسجد قبا کرد. در رمضان این سال، آقایان توسلی، حبیب‌الله پیمان، محمدجواد حجتی کرمانی، مصطفى کتیرایی، کاظم سامی، یدالله سحابی، مهدی بازرگان و پرورش در مسجد قبا سخنرانی کردند و این سخنرانیها با استقبال گستردۀ مردم تهران روبه‌رو شد. حضور پرشور مردم در رمضان ۱۳۵۶ ش در مسجد قبا باعث شد که
آیت‌الله مفتح به فکر برگزاری نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه بیفتد.
از این پس، فعالیت سیاسی مسجد قبا به ماه رمضان محدود نشد و در این دوره، هر شب در مجلس قبا جلسۀ سخنرانی برگزار می‌شد و گویندگان توانا از روحانی و غیرروحانی برای مردم سخنرانی می‌کردند. این جلسات و سخنرانیها نوعی لشکرکشی سیاسی، تحریک احساسات مردم و نیز ترویج اسلام سیاسی بود (همو، ۴۰- ۴۵).
فعالیتهای مسجد قبا همچنان روند رو به رشدی را طی می‌کرد. با نزدیک شدن به ماه محرم، در یکی از گزارشهای ساواک با اشاره به فعالیتهای این مسجد آمده است: چنانچه به گردانندگان مسجد قبا تذکر لازم داده نشود، ممکن است مانند حسینیۀ ارشاد پایگاهی جهت روحانیان مخالف گردد (نیکبخت، ۲۲۲).
این روند همچنان ادامه داشت تا اینکه از اولین شب ماه مبارک رمضان ۱۳۵۷ ش، مسجد قبا و خیابانهای اطراف مملو از جمعیت شد؛ به طوری که مجالس وعظ و خطابه با حضور چند ده هزار تن برگزار می‌شد. در همین شبها بود که در مسجد قبا، برای نخستین‌بار دربارۀ فاجعۀ سینما رکس آبادان صحبت، و احساسات مردم علیه رژیم پهلوی تحریک شد. حضور پرشمار مردم در رمضان آن سال در مسجد قبا باعث شد تا
آیت‌الله مفتح به فکر اقامۀ نماز عید فطر در محلی دیگر به‌جز مسجد قبا باشد؛ چراکه عملاً با توجه به شمار فراوان جمعیت، امکان برگزاری نماز در مسجد وجود نداشت. دکتر مفتح صبح روز عید فطر، الله‌اکبرگویان در حالی که جمعیت انبوهی او را همراهی می‌کردند، از مقابل مسجد قبا به سوی تپه‌های قیطریه حرکت کردند. پس از پایان نماز، مردم از محل برگزاری نماز شروع به راه‌پیمایی کردند. این راه‌پیمایی که تا ساعات آغازین شب ادامه داشت، تبدیل به نقطۀ عطفی در مبارزات مردم علیه رژیم شاه شد (مازندرانیان، ۴۹-۵۲).
[ویرایش]
به سبب نوع نگاه امام جماعت و هیئت امنا، فعالیتهای فرهنگی همواره در مسجد قبا جایگاه برجسته‌ای داشت. کتابخانۀ مسجد در ۱۳۵۶ ش تأسیس شد. این کتابخانه نزدیک به ۰۰۰‘۱۰ تن عضو داشت. ملک شمالی مسجد که از یک ارمنی خریداری شده بود، به فعالیتهای تفریحی و فرهنگی اختصاص یافته بود و دوره‌های آموزشی با نام تقویت درسی در آن تشکیل می‌شد.
مسجد برای فعالیتهای علمی و تحقیقی از دانشمندان مصری نیز دعوت می‌کرد. عبدالفتاح عبدالمقصود که در مورد اهل بیت (ع) تحقیقات گسترده‌ای انجام داده بود، در ۱۳۵۶ ش، مقارن با ولادت امام رضا (ع)، به ایران آمد و در مسجد قبا سخنرانی کرد (همو، ۵۷-۶۱؛ ویژگیها ... ، ۵۶). همچنین
آیت‌الله مفتح در سفری که به مصر داشت، از دو استاد برجستۀ اقتصاد اسلامی دانشگاه الازهر برای آمدن به ایران و سخنرانی در سالگرد تأسیس صندوق قرض‌الحسنۀ مسجد قبا دعوت کرد؛ اما پس از بازگشت او از مصر، ساواک از اجرای برنامه جلوگیری کرد (یاران، ۳۰).
به موازات برنامه‌های فرهنگی، هیئت امنای مسجد برای کاستن از دشواریهای اقتصادی تهی‌دستان نیز می‌کوشید و برای این منظور در ۱۳۵۶ ش، اقدام به تأسیس صندوق ذخیرۀ قبا کرد. پس از پیروزی انقلاب خانۀ دیگری که در نزدیکی محل مسجد قرار داشت نیز، خریداری شد و به صندوق ذخیرۀ قبا اختصاص یافت (مازندرانیان، ۶۳).
یکی دیگر از فعالیتهای مسجد قبا که با همت حاج محمدتقی طرخانی انجام شد، پشتیبانی از زخمیها در زمان انقلاب بود. او دو گروه پزشکی تشکیل داد که پنهانی، در خانه‌هایی مستقر می‌شدند و به درمان افرادی می‌پرداختند که در تظاهرات و درگیریها زخمی می‌شدند. افزون‌براین، خرید و اجارۀ منازل برای مخفی ـ کردن افراد مبارز یا برای تشکیل جلسات مخفی و پناه دادن افراد زخمی از دیگر اقدامات حمایتی مسجد قبا بود.
[ویرایش]
مسجد قبا از ابنیۀ تاریخی به شمار نمی‌رود و به شیوۀ نوین ساخته شده است، اما در نمای آن کوشش شده است تا به مسجدهای سنتی شباهت داشته باشد. بخش قدیمی و اصلی مسجد در ابتدا با مساحتـی در حـدود ۵۰۰ مـ۲ در دو طبقـه ساخته شد و بیشتر در جبهۀ غربی و جنوبی تمرکز داشت. بعدها زمین مسجد در جبهۀ شمالی و شرقی توسعه یافت و ساختمانهایی با تعداد طبقات بیشتر در این جبهه‌ها به بنای قدیمی افزوده شد. عرصۀ مسجد هم‌اکنون مساحتی در حدود ۶۰۰‘۱ مـ۲ دارد. زمین مسجد تقریباً مستطیل‌شکل است و دو ضلع بلند آن در جبهه‌های غربی و شرقی قرار دارد. بنا از ۳ جبهه آزاد، و در یک جبهه مسدود است؛ به این ترتیب که از شمال به کوچۀ خوشک، از جنوب به بن‌بست مسجد، از غرب به خیابان قبا، و از شرق به املاک مجاور محدود می‌شود. ضلع شرقی ساختمان مسجد در بخش جنوبی به مدرسۀ علمیه، و در بخش شمالی به پایگاه مقاومت بسیج اختصاص یافته است.
بیشتر مصالح به کار رفته در شالودۀ بنا را تیرآهن، سنگ، بتون و سیمان تشکیل می‌دهد و در نمای بیرونی مسجد، از آجر، سیمان سرخ‌رنگ و کاشی استفاده شده است؛ ضمن اینکه گرداگرد بنا را ازارۀ سنگی تا ارتفاع حدود ۵ / ۱متری پوشانده است. درها و پنجره‌ها نیز از شیشه و آهن ساخته شده‌اند. مسجد قبا از آغاز ساخت تـاکنون، دارای کاربـری مذهبی ـ فرهنگی بوده است و در مالکیت سازمان اوقاف قرار دارد.
این مسجد با واقع شدن در خیابان فرعی و در بافت مسکونی ازجملۀ مساجد محلی به شمار می‌رود؛ با این حال، به سبب آزادبودن بنا از ۳ جبهه دارای دسترسیهای متعدد و کافی است. موقعیت قرارگیری مسجد در خیابان به گونه‌ای است که نشانه‌های مسجد از قبیل مناره‌ها از دور نمایان‌اند، اما گنبد آن از فواصل دورتر جلوۀ چندانی ندارد. بنای مسجد قبا دارای ایوانی در جبهۀ غربی است و صحن و حیاط ندارد؛ همچنین قسمت اصلی مسجد که محراب در آن واقع شده (گنبدخانه)، فاقد گنبد است.
طراح مسجد مهندس عبدالحمید نقره‌کار بوده که بنای آن را به گونه‌ای امروزی طراحی کرده است. در طرح اولیه، نمای بیرونی تزیینات نداشت و به‌عنوان یک بنای مذهبی چندان شاخص و متمایز به نظر نمی‌رسید؛ اما بعدها با اصرار و درخواست صریح هیئت امنای مسجد، تزیینات معمول در ابنیۀ مذهبی به‌خصوص در نمای بیرونی اعمال شد؛ بنابراین اگرچه پلان مسجد از الگوهای سنتی پیروی نمی‌کند، اما استفاده از عناصر و ویژگیهای معماری سنتی در نمای بیرونی (به‌کارگیری مصالح آجر، تزیینات کاشی‌کاری، آجرکاری و طاق‌نمای جناغی درها و پنجره‌ها) در ایجاد و انتقال «حس مکان» به بیننده موفق عمل کرده است.
دربارۀ ویژگیهای محسوس در بنا از قبیل هماهنگی، وحدت و تقارن باید گفت که این ویژگیها در همه‌جا رعایت نشده است و در برخی از موارد، بدون طرح به نظر می‌رسد. برای نمونه می‌توان به بدنۀ جنوبی بنا اشاره کرد؛ این ضلع دارای تزیینات آجرکاری روی نورگیرها و پنجره‌ها ست که به صورت نامنظم در سطح بدنه پراکنده‌اند و آشفته می‌نمایند؛ همچنین نمای غربی بنا در دو نیمۀ شمالی و جنوبی فاقد تقارن است. مورد دیگر اجرای پوستۀ خارجی گنبد از شیشۀ دودی رنگ است. این نوآوری باعث ایجاد نقص در نمای مسجد شده است. همچنین قرارگیری گنبد مسجد پشت مناره‌ها، که مطابق الگوی سنتی ساخته، و کاشی‌پوش شده است، به جای تلفیق سازگارانۀ معماری سنتی و مدرن، نوعی تضاد و ناسازگاری را نشان می‌دهد. افزون بر این، مشهود بودن کمانهای آهنی گنبد و آلودگی ناشی از بارشهای جوی بر بدنۀ آن منظره‌ای ناخوشایند را پدید آورده است.
نمای اصلی مسجد در جبهۀ غربی قرار دارد که با یک ایوان ورودی پرتزیین در مرکز نما مشخص شده است؛ بدین‌ترتیب نمای غربی به ۳ بخش تقسیم می‌شود که بخش میانی دارای بیشترین تزیینات و تقـارن است؛ اما بخشهای شمالی و جنوبی با طرحی متفاوت اجرا شده‌اند. نیمۀ جنوبی به‌دلیل واقع شدن در پیچ خیابان انـدکی مـایل، و در راستـای جنـوبی ـ غـربی سـاختـه شده است. این بخش از نما درِ سادۀ کوچکی دارد که به شبستان باز می‌شود. بیشتر تزیین نیمۀ جنوبی آجرکاریهای مشبک روی نورگیرها و پنجره‌ها ست که در برخی از جاها، دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی است. نیمۀ شمالی نما نیز پنجره‌ای بزرگ با طاق‌نمای جناغی و تزیینات مشابه دارد.
بخش میانی نما یا ایوان ورودی نسبت به بدنۀ ساختمان به صورت یک حجم مکعب مستطیل‌شکل پیش آمده است. ابعاد ایوان نسبت به عرض خیابان قبا و کالبد مسجد تناسب دارد. این ایوان با طاق‌نمای جناغی دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی به خط ثلث در اسپرها و گرداگرد ایوان، و مقرنسهای گچی ساده در پس طاق است. کاشی‌کاریها با نقشهای گل‌وبُته و در برخی جاها، به شکل گره‌کاری‌اند که به شیوۀ معرق اجرا شده‌اند.
مقرنس‌بندیها از نوع «مقرنس آویز نیم‌طاس‌دار» است و کاسها دارای شمسه‌هایی از کاشی هفت‌رنگ‌اند. دهانۀ ورودی ایوان در ازاره دارای پیچهای سنگی، و پس از آن مزین به کاشی پیچ فیروزه‌ای است. در دو طرف ایوان ورودی، ۴ پنجره در دو طبقه به صورت متقارن دیده می‌شود که هرکدام دارای کاشی‌کاری در لچکی و کتیبه‌نویسی‌اند؛ همچنین دیوارهای دو طرف ایوان با خط زیبای بنایی نماسازی شده است. این خطوط در دو شیوۀ بنایی ساده و متوسط اجرا شده‌اند و لفظ جلالۀ الله، و نیز محمد (ص) و علی (ع) را با آجر لعاب‌دار فیروزه‌ای در متن آجری نما نشان می‌دهند.
بر فراز ایوان، مناره‌های مسجد بر پایه‌های چهارگوش استوار شده‌اند. تزیینات مناره‌ها در پایه و ساقه شامل کاشی‌کاری با نقوش هندسی و گره، و در سرپوشها قطاربندی کاشی است. گنبد مسجد نیز از نوع دوپوش با دهانه‌ای نسبتاً بزرگ است.
جبهۀ شمالی بنا دارای یک درِ ورودی مربوط به پایگاه مقاومت بسیج و بخش فرهنگی است. نمای شمالی دارای تعدادی پنجره است و تزیینات چندانی ندارد. در پخی گوشۀ شمال غربی بنا، بخش صندوق قرض‌الحسنۀ مسجد قرار دارد. درِ ورودیِ صندوقْ داخل طاق‌نمایی با قوس جناغی واقع شده، و با اختلاف چند پله بالاتر از کف معبر است. تزیینات این بخش مشابه ایوان ورودی است.
در جبهۀ جنوبی، ۳ در دیده می‌شود. درِ جنوب غربی به دفتر مسجد (واقع در گوشۀ بنا)، و درِ جنوبی به بخش زنانۀ شبستان راه دارد. درِ جنوب شرقی نیز مربوط به مدرسۀ علوم دینی است که از ۱۳۸۱ ش، برای آموزش خواهران راه‌اندازی شده است. در این نما، گنبد عرقچین کوچکی با پوشش ایزوگام قرار دارد که به‌سبب خیز کم آن به آسانی قابل رؤیت نیست. این گنبد در آغاز وجود نداشت و فضای کوچک زیر آن روباز بود؛ اما بعدها، با پوشاندن فضای روباز، این بخش به شبستان زنانه افزوده شد. ظاهراً قرار است در آینده، نمای این گنبد کاشی‌پوش شود.
ورودی اصلی مسجد در ایوان غربی (خیابان قبا) تعبیه شده، و دری از جنس شیشه و فلز با طاق‌نمای جناغی و گرههای فلزی است. این در به طبقۀ همکف مسجد، و به فضایی باز می‌شود که می‌توان آن را هشتی یا فضای ورودی مسجد به شمار آورد. فضای ورودی به شکل سکویی است که در سمت راست خود (جبهۀ جنوبی) دارای پلکانی است که به بالکن (نیم‌طبقه) شبستان منتهی می‌شود. سپس سکو با چند پلۀ کوتاه در عمق به هشتی متصل می‌شود. هشتی به شکل فضایی چندوجهی است که زیر گنبد اصلی مسجد قرار دارد و وسط آن، یک نورگیر داخلی برای انتقال نور به طبقۀ پایین تعبیه شده است. گنبد داخلی با پوشش گچ دارای تزیینات رسمی‌بندی و گچ‌بری در ترنجها ست. جبهۀ شمالی هشتی به سرویسهای بهداشتی، جبهۀ شرقی به سالنی مخصوص نیروی بسیج، و جبهۀ جنوبی به شبستان اختصاص یافته است.
شبستان مسجد قبا دارای شماری ستون باربر آجری و یک نیم‌طبقه (بالکن) است که به بانوان اختصاص دارد. با اینکه سقف شبستان چندان مرتفع نیست، اما فضای داخلی به‌سبب تعبیۀ پنجره‌ها و نورگیرهای متعدد، نور مناسبی دارد. محراب در جبهۀ جنوب غربی شبستان قرار دارد، و دیوارهای دو طرف آن دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی است. این تزیینات پس از ازاره‌هایی کارشده که ارتفاع حدود یک متر از بدنه را پوشانده است؛ فضای زیرزمین مسجد نیز به کتـابخانه، سـالن ورزشی (بـا حدود ۴۰۰ مـ۲ مساحت)، آشپـزخـانـه (بـا حـدود ۲۰۰ مـ۲ مسـاحـت)، و بخـش تأسیسات و موتورخانه اختصاص یافته است.
[ویرایش]
مآخذ
آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شم ۵۰۰‘۱۵؛ دانش منفرد، علی، خاطرات، به‌کوشش رضا بسطامی، تهران، ۱۳۸۴ ش؛ ساواک و روحانیت، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، تهران، بی‌تا؛ مازندرانیان، حمیدرضا، مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۸۹ ش؛ نیکبخت، رحیم، زندگی و مبارزات آیت‌الله دکتر مفتح، تهران، ۱۳۸۴ ش؛ ویژگیهای زعامت و رهبری، بی‌جا، ۱۳۶۱ ش؛ هفت هزار روز تاریخ انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۱ ش؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، بی‌تا.
