سرای آقا شیخ جعفر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آقا شیخ جعفر، سرای \sarā-ye āqā šeyx jaʾfar\، بنایی واقع در بافت کهن محلۀ بازار در تهرانِ دورۀ قاجار.
[ویرایش]
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافه، اگر مسیر قدیمی و اصلی بازار را که از ضلع جنوبی ارگ آغاز شده و تا محل سابق
دروازۀ شاه عبدالعظیم خاتمه می‌یابد، در نظر بگیریم، در فاصلۀ میان
چهارسوق و
بازار آهنگرها، سراهایی چند ترسیم گشته است. در فاصله‌ای اندک در جانب غربی
سرای نو، و نیز کوچه‌ای که به مسجد جامع منتهی می‌شود، سرای آقا شیخ جعفر جانمایی شده است.
[ویرایش]
با توجه به اینکه این سرا در ضلع جنوب شرقی و بیرونی مسجد جامع جا دارد و دیرینگی مسجد جامع نیز به روزگار شاه عباس دوم صفوی بازمی‌گردد، گمانه‌زنی دربارۀ صفوی‌بودن این سرا چندان بعید نمی‌نماید.
[ویرایش]
در «نقشۀ کرشیش» چاپ‌شده در ۱۲۷۵ ق/ ۱۸۵۹ م، این سرا تحت عنوان «کاروان‌سرای حاجی شیخ جعفر»، و در «نقشۀ برزین» به نام کاشی/ کاشیها
[۱] جانمایی شده است. هرچند «نقشۀ برزین» در ۱۲۶۸ ق/ ۱۸۵۲ م به چاپ رسیده، وضعیت پیش از ۱۲۶۳ ق را نشان می‌دهد. ازاین‌رو، اطلاعات دو نقشۀ کرشیش و برزین از نظر زمانی، بیش از یک دهه اختلاف دارند. این اختلاف در داده‌های دو نقشه را می‌توان بنابر آمار
دارالخلافۀ طهران (۱۲۶۹ ق/ ۱۸۵۳ م) سنجید و سپس پی برد که نام این کاروان‌سرا از چه تاریخی به نام شیخ جعفر تغییر یافته است.
[ویرایش]
در آمار نام‌برده، از ۱۷ کاروان‌سرای ثبت‌شده در محلۀ بازار، نامی از کاروان‌سرای شیخ جعفر به میان نیامده است.
نگـاهی دقیق‌تر به چگونگی نوشتن آمار آن سال و تطبیق آن با «نقشۀ کرشیش» نشان می‌دهد شیوۀ ثبت مکانها توسط آمارگیر به‌ترتیب از غرب به شرق بوده است. در این نقطۀ مورد نظر که در «نقشۀ کرشیش» تحت عنوان «کاروان‌سرای حاجی شیخ جعفر» جانمایی شده، در آمار، نام این کاروان‌سرا و سرای قیصریه که در فاصلۀ نزدیکی مقابل هم قرار داشته‌اند، ثبت نگشته است و در محدودۀ این دو کاروان‌سرا، این گونه نوشته شده است: «کاروان‌سرای حاجی ابوطالب که آقا زین‌العابدین مستأجر و صاحبان آن از این قرار است: ... وقـف در دست جنـاب شیخ رضـا: دو دانـگ ... ».
[ویرایش]
مقصود از جناب شیخ رضا در آمار، شیخ رضا کرمانشـاهی، عموی پدر آقـا شیخ جعفر بوده است،
که بنابر نوشتۀ اعتمادالسلطنه، بعضی قسمتهای مسجد جامع را در ۱۲۵۲ ق/ ۱۸۳۶ م مرمت نموده، و برادر وی حاج شیخ جعفر،
جد آقا شیخ جعفر، در همان سال، شبستانی را به قسمت جنوبی مسجد جامع ملحق کرده است.
خویشاوندی نزدیک آن رجال، این گمان را زنده می‌کند که کاروان‌سرای حاجی ابوطالب که شیخ رضا، دو دانگ از آن را صاحب بوده، در فاصلۀ زمانی کمتر از ۵ سال از آمار سال ۱۲۶۹ ق، تا چاپ «نقشۀ کرشیش» در ۱۲۷۵ ق به تملک برادر شیخ رضا، شیخ جعفر اول درآمده، و پس از وی نیز به مالکیت نوۀ وی، آقا شیخ جعفر رسیده باشد.
[ویرایش]
آقا شیخ جعفر دوم، فرزند شیخ محمد، مشهور به سلطان‌العلمـا ــ کـه در «نقشـۀ نجم‌الدوله» سرا بـه نـام او ست ــ از امامان جماعت مسجد جامع، و متولی اوقاف این مسجد از اواخر دورۀ
ناصرالدین شاه به بعد بود.
او به دلیل آشنایی نزدیک با زین‌العابدین، امام جمعۀ تهران، منزلتی یافت؛ همچنین از معاونان امین‌السلطان صدراعظم وقت نیز بود و شاه با وی آمدوشد داشت.
از کارهای مهمی که بر عهده داشت، میزبانی از علمایی بود که از عتبات به تهران وارد می‌شدند و این رسم را شیخ رضا، عموی پدرش، از روزگار فتحعلی شاه باب کرده بود. ناصرالدین شاه برای رسیدگی شیخ جعفر به اموری ازاین‌دست، افزون‌بر تولیت موقوفات مسجد جامع، چند پارچه آبادی را نیز به وی تیول داده بود. در آمار اخضرعلی شاه در ۱۳۲۰ ق/ ۱۹۰۲ م، افزون‌بر ۶ دانگ سرا، سرای قزوینیها نیز در تملک وی بوده، و ۲۲ باب دکان در فاصلۀ چهارسوق بزرگ تا دروازۀ حضرت عبدالعظیم به نام وی ثبت شده است.
آقا شیخ جعفر بسیاری از این موقوفات را فروخت و خرج خویش کرد.
[ویرایش]
وی در ۱۳۳۷ ق/ ۱۹۱۹ م، در تهران درگذشت.
[ویرایش]
در «نقشۀ تهران بزرگ» که در ۱۳۴۷ ش به چاپ رسیده، این سرا تحت عنوان سرای آقا شیخ جعفر لاجوردی جانمایی شده است.
[ویرایش]
در اوایل دورۀ پهلوی، سرای آقا شیخ جعفر محل فروش قند و شکر بوده و پس از آن تا کنون (۱۳۹۸ ش) مشاغل گوناگونی در این سرا کسب و کار داشته‌اند.
[ویرایش]
[ویرایش]
•
مرادخانی، امیرحسین، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «آقا شیخ جعفر، سرای» ص۴۱۳.
