ستوده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ستوده sotūde ، منـوچهر، مؤلف کتاب جغرافیای تاریخی
شمیران و دهها اثر ارزشمند دیگر.
[ویرایش]
منوچهر ستوده در ۱۲۹۲ ش / ۱۹۱۳ م در محلۀ
عودلاجان تهران از مادری تفرشی و پدری اصالتاً مازندرانی متولد شد.
[ویرایش]
آقا شیخ موسى، پدربزرگ او، اهل منطقۀ ییلاقی
یاسل از توابع
نور مازندران بود که همراه پسرعموهای خود به تهران آمد و هنگام گرفتن شناسنامه، نام خانوادگی خود را از صدیقی به ستوده تغییر داد.
[ویرایش]
غلامحسین صدیقی، مورخ و جامعه‌شناس و وزیر کشور در کابینۀ
محمد مصدق، از همین خانواده، و نوۀ عموی منوچهر ستوده است.
[ویرایش]
خلیل ستوده، پدر منوچهر نیز مدیر مدرسۀ ابتدایی آمریکایی تهران بود. منوچهر تحصیلات ابتدایی خود را در این دبستان گذراند و پس از مدتی تحصیل در دبیرستان شرف، برای ادامۀ تحصیل در دورۀ متوسطه به کالج آمریکایی تهران (بعدها
دبیرستان البرز) رفت.
تحصیل او در این کالج به‌سبب مدیریت پدرش در دبستان آمریکایی، رایگان بود، اما منوچهر در مقابل، کارهایی را برای مدرسه انجام می‌داد؛ چنان‌که مدتی تلفنچی دکتر جردن، رئیس مدرسه و مدتی نیز کتابدار کتابخانه بود. ستوده در آن زمان، برای نخستین‌بار به کار پژوهش و برگه‌نویسی از کتابهای مورد علاقۀ خود پرداخت.
ستوده در ۱۳۱۲ ش تحصیلات متوسطه را به پایان برد و به‌رغم اصرار برخی از اولیای مدرسه که او را به خواندن طب تشویق می‌کردند،
برای تحصیل در رشتۀ ادبیات به دانش‌سرای عالی رفت و در ۱۳۱۷ ش موفق به دریافت درجۀ لیسانس در رشتۀ ادبیات فارسی شد.
او در ۱۳۱۸ ش و پس از آنکه دورۀ نظام‌وظیفۀ عمومی را در دانشکدۀ افسری به پایان برد، برای کار در پروژۀ ساخت خط‌آهن قـم ـ بندرعباس بـه عقدا و اردکان یزد رفت، اما چون به این‌گونه کارها علاقه‌ای نداشت، به تهران بازگشت و در
خیابان قوام‌السلطنه (سی تیر امروزی)، مغازۀ لوازم‌التحریر‌فروشی بازکرد؛ اما این کار نیز دوام چندانی نیافت. ستوده در ۱۳۲۰ ش به شغل معلمی روی آورد و از سوی وزارت فرهنگ وقت، مأمور تدریس در مدارس بندرانزلی و لاهیجان شد. دو سال بعد، به تهران منتقل شد و به‌موازات تدریس در دبیرستانهای
شرف و البرز، برای گذراندن دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی به
دانشگاه تهران رفت. این دوره از ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۴ ش به طول انجامید؛ اما ستوده ۵ سال بعد و در ۱۳۲۹ ش، از رسالۀ دکتری خود دفاع کرد. نام این رساله قلاع اسماعیلیه در
رشته‌کوههای البرز، و استاد راهنمای آن بدیع‌الزمان فروزانفر بود.
[ویرایش]
ستوده افزون بر تحصیل در دانش‌سرای عالی و دانشگاه تهران آگاهیهای خود را در زمینه‌های دیگر نیز ارتقا بخشید. او طی سالهای تحصیل در دانش‌سرای عالی، به فراگیری فلسفه در محضر
محمد مشکٰوة، و صرف و نحو عربی نزد
علی‌اکبر شهابی همت گمارد. در دهۀ ۱۳۳۰ ش چندبار به انگلستان و آمریکا سفر کرد و در دانشگاههای این دو کشور به تکمیل معلومـات خـود ــ ازجمله در رشتۀ تعلیم و تربیت ــ پرداخت. او همچنین در ۱۳۳۲ ش، زبان پهلوی را نزد دکتر روبن آبراهامیان، استاد دانشگاه تهران، آموخت.
[ویرایش]
فعالیتهای علمی و حرفه‌ای منوچهر ستوده را می‌توان در دو بخشِ تدریس و پژوهش جای داد. او در ۱۳۳۵ ش، پس‌از چندسال تدریس در دبیرستان البرز، با درخواست محمد مشکٰوة، از وزارت فرهنگ به دانشگاه تهران منتقل، و موظف شد تا کتابهای وقفی وی را سروسامان دهد. سپس در ۱۳۳۷ ش، به دعوت بدیع‌الزمان فروزانفر برای تدریس جغرافیای تاریخی اسلامی به دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران رفت.
در ۱۳۴۸ ش، به گروه تاریخ دانشکدۀ ادبیات منتقل شد و نهایتاً در آذرماه ۱۳۵۷ در مقام استاد دانشگاه تهران بازنشسته شد.
پایه‌گذاری مجلۀ فرهنگ ایران‌زمین همراه با محمدتقی دانش‌پژوه، مصطفى مقربی، عباس زریاب و ایرج افشار یزدی، از دیگر کارهای علمی ستوده است. این مجله از ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ ش منتشر می‌شد.
[ویرایش]
منوچهر ستوده برای نگارش کتابها و مقاله‌های خود، به نقاط مختلف ایران، و پاره‌ای از مناطق جهان ازجمله شمال غربی چین و آسیای میانه سفر کرد؛ به‌گونه‌ای‌که مشاهدات میدانی و گردآوری اسناد محلی، ویژگی او در تحقیق و تألیف به‌شمار می‌رود. ستوده نه‌تنها سرتاسر ایران را درنوردیده است، بلکه به شهرها و کشورهایی که در قلمرو فرهنگی ایران جای می‌گیرند، یا در گذشته بخشی از خاک ایران بوده‌اند، نیز سفر کرده است.
نتیجۀ پژوهشها و سفرهای او تألیف ۵۵ جلد کتاب و ۲۰۵ مقاله یا مقدمۀ کتاب است که جز یک مقاله، همگی به زبان فارسی نـوشته شده‌اند.
[ویرایش]
بیشتر آثار ستوده که می‌توان آنها را در دو دستۀ تألیفات و تصحیحات جای داد، دربارۀ جغرافیای تاریخی ایران است. نخستین آنها مقاله‌ای دربارۀ قلاع اسماعیلیه است که در ۱۳۱۵ ش و هنگام تحصیل در دانش‌سرای عالی منتشر شد.
چنین می‌نماید که این مقاله پایۀ رسالۀ دکتری ستوده بوده است که بعدها به‌صورت کتاب و به‌شکل کامل‌تری انتشار یافت.
نخستین کتاب او نیز فرهنگ گیلکی در شناخت واژه‌های گیلکی است. این کتاب در ۱۳۳۲ ش با مقدمۀ ابراهیم پورداود به چاپ رسید.
[ویرایش]
از میان آثار منوچهرستوده، کتاب چندجلدی از آستارا تا استارباد شهره‌ترین و مفصل‌ترین تألیف او ست. کار تألیف این کتاب از ۱۳۴۵ ش و هنگامی آغاز شد که انجمن آثار ملی ایران از ستوده خواست کتابی دربارۀ آثار باستانی و بناهای تاریخی حاشیۀ
دریای خزر (در خاک ایران) بنویسد. او برای انجام دادن این مقصود، با پای پیاده به تمامی نواحی و آبادیهای حاشیۀ خزر سفر کرد و ضمن عکس‌برداری، نقشه‌کشی، خواندن کتیبه‌ها و سنگ‌قبرها، و گفت‌وگو با افراد محلی، اطلاعات مربوطه را گردآورد.
او همچنین با رجوع به اسناد و کتابهای تاریخی کوشید تا بیشترین اطلاعات موجود دربارۀ هریک از این مناطق را فراهم آورد؛ چندان‌که بخش قابل توجهی از مجلدات کتاب از آستارا تا استارباد به ارائۀ اسناد و مدارک محلی اختصاص دارد.
[ویرایش]
کتاب دیگر ستوده در جغرافیای تاریخی که در شمار مهم‌ترین تألیفات او جای دارد، جغرافیای تاریخی شمیران است. کار تحقیق و تألیف این کتاب از ۱۳۲۵ ش آغاز شد. او که در این سالها روزهای تعطیل را در دامنه‌های
کوهستان توچال می‌گذراند، به فکر افتاد که کتابی را در معرفی منطقۀ شمیران به رشتۀ تحریر درآورد.
این کتاب که در دو مجلد به چاپ رسیده است، به معرفی نواحی، روستاها، محلات، زیارتگاهها و آثار تاریخی موجود در پهنۀ شمیران می‌پردازد و سبب نام‌گذاری هر محل، پیشینۀ تاریخی و رخدادهای مهم آن را شرح می‌دهد. البته ستوده در این راه، محدودۀ جنوبی شمیران را وسیع‌تر از دیگران در نظر گرفته است و مناطقی چون باغ عشرت‌آباد و محلۀ بهجت‌آباد را که فاصلۀ کمی با محدودۀ تهران عصر قاجار دارند، نیز در زمرۀ اعلام شمیران معرفی کرده است.
در پایان این کتاب، عکسهای بسیاری از شمیران در دورۀ قاجار و پهلوی وجود دارد که یا از منابع مختلف گردآوری، و یا توسط مؤلف گرفته شده‌اند و به‌سبب تغییر وضعیت شمیران در دهه‌های اخیر حائز اهمیت‌اند؛ به‌ویژه برخی از عکسهایی که ستوده در دهۀ ۱۳۲۰ ش از آثار تاریخی شمیران گرفته است، آخرین عکسهای موجود از آنها پیش از تخریب کاملشان، یا تغییرات وسیع در آنها ست.
[ویرایش]
از دیگر تألیفات ستوده می‌توان به فرهنگ کرمانی (۱۳۳۵ ش)، فارسی برای انگلیسی‌زبانان (۱۳۴۰ ش)، فرهنگ سمنانی، امثال و اصطلاحات و اشعار (۱۳۵۶ ش) و فرهنگ نائینی (۱۳۶۵ ش) اشاره کرد. برخی از تصحیحات او نیز عبارت‌اند از: مهمان‌نامۀ بخارا از فضل‌الله بن روزبهان (۱۳۴۱ ش)، تاریخ گیلان و دیلمستان از ظهیرالدین مرعشی (۱۳۴۷ ش)، تاریخ رویان از مولانا اولیاء‌الله آملی (۱۳۴۸ ش) و ظفرنامۀ خسروی از مؤلفی ناشناخته (۱۳۷۷ ش).
آخرین اثر ستوده کتابی دربارۀ گویش مردم تهران قدیم است که نگارش آن در ۱۳۸۵ ش به پایان رسیده، و از آن زمان، در انتظار مجوز نشر از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
[ویرایش]
منوچهر ستوده از سالهای آغازین تأسیس
مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، وارد این مرکز شد و به‌عنوان عضو شورای عالی علمی، مقالاتی را برای دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تألیف کرد؛ همچنین از ۱۳۸۴ ش، در همین مرکز به عضویت شورای علمی دانشنامۀ زبانها و گویشهای علمی درآمد. «آب‌انبار»، «آبیاری ـ در گیلان و مازندران و گرگان»، «آستارا»، «ارگ ـ بخش دوم، ارگ در دورۀ اسلامی» و «کردهای رشته‌جبال البرز» عنوان مقالاتی است که ستوده برای مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تألیف کرده است.
[ویرایش]
منوچهر ستوده در ۱۳۸۱ ش، کتابخانۀ تخصصی خود را با ۰۹۸‘ ۲ جلد کتاب و ۱۶۹ عنوان روزنامه و مجله به‌همراه مجموعۀ بزرگی از اسناد، نامه‌ها و فرامین تاریخی، عکسها، دست‌نویس آثار و یادداشتهای منتشرنشده‌اش به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی هدیه کرد.
[ویرایش]
او همچنین، باغی به مساحت ۱۰ هکتار را ــ که خود در منطقۀ
نارنج‌بن، نزدیک به
کلارآباد مازندران احداث کرده بود ــ به‌منظور چاپ کتابهای مربوط به تاریخ و جغرافیای تاریخی، به‌ویژه آنچه دربارۀ سرزمینهای
ورارود و
خوارزم خواهد بود، وقف کرد. تولیت این موقوفه پس‌از ستوده با بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار است.
[ویرایش]
منوچهر ستوده در سالیان اخیر، و تا زمان نگارش مقالۀ حاضر (۱۳۹۲ ش) به‌سبب آلودگی هوا و شلوغی تهران، این شهر را ترک کرده است و در بیرون از پایتخت زندگی می‌کند. او تابستانها را در باغ شخصی‌اش در روستای
کوشکک‌لورا(در جادۀ
چالوس، نزدیک به
گچسر)، و بقیۀ اوقات را در باغ وقفی نارنج‌بن می‌گذراند.
[ویرایش]
[ویرایش]
•
حسینی، حمیدرضا، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «ستوده» ص۹۷۵.
