|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - تکیه بزرگبنای مذهبی قاجاری واقع در شمیران، میدان تجریش، ضلع شمالی آستان امام زاده صالح، راستۀ اصلی بازار تجریش. این بنا در ۲۵/ ۷/ ۱۳۸۳ ش به شمارۀ ۲۱۵‘۱۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. [ویرایش] ۲ - تاریخچه تکیه بزرگدر گذشته تجریش دارای محله‌هایی ازجمله بالا و پایین و قلعه نو بوده است. محلۀ پایین به نواحی شرقی رود جعفرآباد گفته می‌شد و نواحی غربی رود، محلۀ بالا نام داشت. محله‌های بالا و پایین هرکدام دارای تکیه‌ای بودند که ازجمله موقوفات امامزاده صالح واقع در ضلع جنوب شرقی میدان تجریش به شمار می‌آمدند. تکیۀ محلۀ بالا به سبب قرارگیری در مجاورت بقعۀ امامزاده صالح، و راستۀ اصلی بازار تجریش رونق بیشتری داشت و به نام‌های تکیۀ امامزاده صالح و تکیۀ بزرگ نیز خوانده می‌شد. [۱]
بلاغی، عبدالحجت، ج۲، ص۱۴، تاریخ تهران، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۲]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۵۹، تهران، ۱۳۸۹ ش.
[۳]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۴، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
[ویرایش] ۳ - قدمت تکیه بزرگقدمت تکیۀ بزرگ تجریش بنابه گفته‌های معمران محل، به دورۀ فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. به گزارش برخی منابع، شجاع‌السلطنه، پسر ششم فتحعلی شاه، در سال‌های نخستین سدۀ ۱۳ ق حمام، مسجد و حسینیه‌ای در شمال امامزاده صالح وقف آن بقعه کرد. [۴]
حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، ص۲۳۳، تهران، ۱۳۸۸ ش.
همچنین بر اساس یکی از نخستین مدارک دربارۀ اجرای مراسم عزاداری در این تکیه، فردی به نام حاج اسماعیل تجریشی در ۱۲۸۴ ق، هر هفته عواید ۱۲ ساعت آب قنات پشت ده تجریش را به منظور اجرای تعزیه‌خوانی، به تکیۀ بزرگ اختصاص داده بود. [۵]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۵، تهران، ۱۳۸۹ ش.
امروزه، کتیبۀ سردر ورودی شمال غربی تکیه که پس از تجدید آن، در ۱۳۸۲ ش نصب شده است، تاریخ ساخت تکیه را ۱۲۱۸ ق، یعنی زمان سلطنت فتحعلی شاه معرفی می‌کند؛ در حالی که پیش از مرمت، کتیبه‌ای که حاوی اطلاعات تاریخی بنا باشد، وجود نداشته است. از طرفی، برخی منابع قدمت تکیه را نیمۀ اول سدۀ ۱۳ ق دانسته، و بانیان آن را حاج حیدرعلی و حاج حسین‌علی از سرشناسان تجریش معرفی کرده‌اند. [۶]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۵، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
با توجه به اطلاعات به دست آمده، تاریخ دقیق احداث تکیه معلوم نیست؛ اما از آنجاکه بنا از موقوفات امامزاده صالح است، به نظر می‌رسد تاریخ ساخت آن با تاریخ گسترش بقعۀ امامزاده در دورۀ قاجار اختلاف زیادی نداشته باشد و احتمالاً این تکیه در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه نیز برپا و فعال بوده است. [ویرایش] ۴ - کاربردهای تکیه بزرگتکیۀ بزرگ در آغاز، با مصالح ابتدایی همچون تیر، تیرچه، خشت گلی، کاهگل و گچ ساخته شده بود [۷]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۷، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
و فضای آن فقط مخصوص اجرای مراسم سوگواری ایام محرم، و نیز تعزیه‌خوانی بود و جایگاه‌هایی ویژۀ تماشای حاضران داشت. این جایگاه‌ها هرکدام مخصوص یکی از خاندان‌های بزرگ و معروف محل بود و مردان در غرفه‌های همکف، و زنان در بالکن‌های بالای همان غرفه‌ها مستقر می‌شدند؛اما امروزه تکیه افزون بر اجرای مراسم ماه محرم، کاربری دیگری نیز یافته، و به بازار میوه و تره‌بار بدل شده است. غرفه‌های گرداگرد آن در طبقۀ همکف به صورت دکان درآمده‌اند و از تخت تکیه در وسط صحن نیز به‌عنوان سکویی برای فروش محصولات خوراکی استفاده می‌شود. فعالیت تجارتی کسبه تا فرارسیدن ماه محرم ادامه دارد. در این ماه، تکیه به حالت سابق و کاربری اصلی خود (برای برپایی مراسم عزاداری) بازگردانده می‌شود. [ویرایش] ۵ - مدیریت تکیه بزرگتکیۀ بزرگ تجریش از ابنیۀ وقفی است و از آنجا که در وقف‌نامۀ آن تصریح شده که تکیه باید به صورت تولیتی اداره شود، ادارۀ آن همواره زیر نظر متولیِ تعیین‌شده توسط هیئت امنا قرار داشته است. البته در فاصلۀ سال‌های ۱۳۸۷- ۱۳۸۹ ش، ادارۀ تکیه به مدیریت وقت امامزاده صالح زیر نظر سازمان اوقاف سپرده شد، اما پس از آن، دوباره به حالت سابق بازگشت. کسبه نیز سالانه مبلغی به ازای ۱۱ ماه فعالیت تجارتی به متولی می‌پردازند. [۸]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۱۲، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
[۹]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۶ - بازسازی تکیه بزرگاین بنا تا به حال چندین‌بار به طور جزئی، و در فاصلۀ سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۸۲ ش، به‌طور اساسی مرمت شده است. در این بازسازی، پایه‌ها و ستون‌های فرسودۀ تکیه به ویژه تالارهای طبقۀ فوقانی تقویت، و به جای مصالح قدیمی، از آهن، سیمان، آجر و سنگ استفاده شد. ورودی‌های چهارگانه نیز تعریض، و صحن و سرای تکیه مزین به کتیبه‌بندی و کاشی‌کاری شد؛ همچنین طبق توافق هیئت امنا فضای زیرین تکیه برای احداث سالن‌های چندمنظوره به مساحت تقریبی ۰۰۰‘۱ مـ ۲ گسترش یافت و تکیه مجهز به آشپزخانه و انباری‌های متعدد شد. [۱۰]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۷-۶، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
اگرچه امروزه تکیۀ بزرگ تجریش با تغییراتی که در بدنۀ ساختمان آن برای ایجاد کاربری جدید صورت گرفته، فاقد عناصر معماری و تزیینی تاریخی ــ البته، به‌جز خرپای چوبی در قسمت شیروانی ــ است، به‌سبب اجرای مراسم مذهبی در آن، و نیز حفظ و استمرار کارکرد آیینـی ایـن نـوع از ابنیه، از لحاظ فـرهنگی ـ اجتماعی و اقتصادی ارزشمند به شمار می‌رود. [ویرایش] ۷ - مشخصات معماری تکیه بزرگموقعیت مکانی تکیۀ بزرگ به گونه‌ای است که در شمال و غرب آن میدان تجریش و رودخانۀ جعفرآباد، در جنوب آن بنای امامزاده صالح، و در شرق آن بازار تجریش قرار دارد. قرارگیری تکیه در محور اصلی بازار تجریش دسترسی به کوچه‌های منشعب از بازار و راسته‌های فرعی آن را آسان می‌کند. تکیۀ بزرگ به شمارۀ پلاک ۵۳۳‘۲ با مساحت ۴۰۰ مـ ۲ در دو طبقه ساخته شده است. [۱۱]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، ج۲، ص۱۴، قم، ۱۳۵۰ ش.
به گفتۀ یکی از معمران محل، زمین تکیه نخست متعلق به ۷ باب خانه بود که پس از خریداری، تبدیل به تکیه شد. زمین تکیه به شکل مستطیل است که دو ضلع بلند آن در جبهۀ شمالی و جنوبی قرار دارد. این مستطیل با پهن‌شدن گوشه‌ها به طرح هشت‌ضلعی تبدیل شده است.۷.۱ - ورودی‌های تکیه بزرگورودیهای آن در چهار گوشۀ شمال غربی، شمال شرقی، جنوب شرقی و جنوب غربی واقع است. درهای ورودی از جنس آهن، و به شکل نرده‌ای‌اند و بر پیشانی آنها، کتیبه‌های کاشی‌کاری نصب شده است. از آنجا که ورودی‌های ضلع شمالی در محور بازار تجریش واقع شده‌اند، بیشترین رفت‌وآمد به داخل تکیه از طریق آنها انجام می‌گیرد. ورودی جنوب شرقی به بازار تجریش و امامزاده، و ورودی جنوب غربی (پس از عبور از یک بازار تره‌بار کوچک‌تر) به میدان تجریش راه می‌یابد؛ همچنین یک ورودی دیگر در ضلع جنوبی واقع شده است که در آهنی دولنگه دارد و مشرف به بقعۀ امامزاده صالح است. [۱۲]
تحقیقات میدانی مؤلف.
۷.۲ - فضای اصلی تکیه بزرگفضای اصلی تکیه فضای میانی است که غرفه‌ها و طاق‌نماها گرداگرد آن واقع شده‌اند. در مرکز فضای میانی، سکویی به ارتفاع تقریبی نیم‌متر از سطح زمین قرار دارد که «تخت» نامیده می‌شود. تخت تکیه با طرح هشت‌ضلعی زیر نورگیر سقف قرار دارد و دارای پنجره‌هایی کوتاه دورتادور تخت است که به آشپزخانۀ واقع در زیرزمین تعلق دارد. در گذشته، آشپزخانه به همراه آبدارخانه در قسمت جنوب غربی تکیه واقع شده بود، اما بعدها با افزایش جمعیت، کل فضای زیر تکیه به آشپزخانه بدل شد. اطراف تخت، ۶ ستون باربر فلزی به ارتفاع ۱۲ متر دیده می‌شود که تا خرپا پیش رفته‌اند. این ستون‌ها در وضعیت اولیه از جنس چوب با پایه‌های سنگی منقوش بودند، اما پس از سیل ۱۳۶۶ ش، آسیب دیدند و در مرمت ۱۳۸۰ ش، به جای آن ستون‌های فلزی کار گذاشته شد. امروزه، از ستون‌ها غیر از نقش باربر، به‌عنوان پایه‌هایی برای نصب تجهیزات صوتی، تصویری و تهویه در ایام عزاداری نیز استفاده می‌شود. [۱۳]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۶، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
[۱۴]
گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، ج۳، ص۱۸۰، تهران، ۱۳۷۵ ش.
[۱۵]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[۱۶]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۵، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج۵.
۷.۳ - غرفه‌های تکیه بزرگتکیه در جبهۀ شمالی دارای ۵ غرفه، و در جبهۀ جنوبی و شرقی دارای ۴ غرفه است. پیش از این، غرفه‌ها فاصله‌ای در حدود یک ذرع از زمین داشتند که بعدها به صورت دکان درآمدند. [۱۷]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۶، تهران، ۱۳۸۹ ش.
بالای هر غرفه مزین به کتیبه‌های کاشی‌کاری است که دارای متنی از ادعیه و اذکار مذهبی‌اند؛ همچنین کتیبه‌ای سرتاسری از آیات قرآن کریم با روکش طلا بر پیشانی طاق‌نماهای طبقۀ دوم نقش بسته است. [۱۸]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۶، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
۷.۴ - تالار تکیه یزرگدر جبهۀ غربی، تالار تکیه با مساحت ۳۴ مـ ۲ واقع شده است. [۱۹]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، ج۲، ص۱۴، قم، ۱۳۵۰ ش.
تالار به‌عنوان محلی برای جلوس پیش‌کسوتان و بزرگان بالاتر از سطح زمین قرار دارد و بدین سبب، هنگام اجرای مراسم، دارای اشراف کامل بر تخت تکیه است. تالار درواقع ۴ غرفۀ تودرتو با سقف نسبتاً مرتفع است که بر بالای آن، ۴ پنجرۀ نیم‌دایرۀ چوبی دیده می‌شود. دسترسی به تالار تکیه با دو ردیف پلکان شمالی ـ جنوبی که هرکدام در حدود ۶ پله دارد، فراهم شده است. این ضلع از تکیه فاقد طاق‌نما است. [۲۰]
تحقیقات میدانی مؤلف.
۷.۵ - طبقه دوم تکیه بزرگدر طبقۀ دوم، طاق‌نماهایی که برای استقرار بانوان ساخته شده است، به صورت ایوان‌هایی مشرف به صحن قرار دارد. شمار طاق‌نماهای تکیه بالغ بر ۱۵ است. دسترسی به طاق‌نماها از پلکانی که در گوشۀ جنوب غربی و جنوب شرقی تکیه واقع شده، امکان‌پذیر است. در حال حاضر (۱۳۹۰ ش)، تمام طاق‌نماها با پنجره‌هایی چوبی از فضای نیمه‌باز به شکل فضای بسته درآمده، و در ضلع شرقی و جنوبی به نمازخانه و دفتر تکیه اختصاص یافته‌اند. در ضلع غربی و گوشۀ جنوب غربی نیز کتابخانۀ تکیه در حال ساخت است. همچنین دسترسی به شیروانی از طریق منفذی که در سقف راهرو طبقۀ دوم (گوشۀ جنوب غربی) ایجاد شده، امکان‌پذیر است. [۲۱]
تحقیقات میدانی مؤلف.
۷.۶ - سقف تکیه یزرگسقف تکیۀ تجریش به صورت شیروانی چهارشیب با خرپای چوبی است. به گزارش اهالی محل، تکیه در ابتدا فاقد سقف بوده است و بعدها اهالی خیّر محل برای پوشش آن از چادر، و نیز شیروانی استفاده کردند که با تیرهای چوبی به دست آمده از باغ‌های اطراف ساخته شد. این بخش از بنا، به‌عنوان عنصر کاربردی و البته تاریخی و ارزشمند آن به گونۀ جالبی استوار شده است. سقف شیروانی تکیه به‌طورکلی، شامل دو بخش است: نخست ۴ سطح شیب‌دار که در پلان مستطیل‌شکل محوطۀ داخلی و غرفه‌ها استوار شده، و دیگری بخش نورگیر که بر فراز سطوح شیب‌دار ایستاده است. این سطوح تا ارتفاع حدود ۸ متر با شیبی °۴۵ بالا رفته، و سپس به صورت عمودی تا ارتفاع ۲ متر ادامه یافته است. [۲۲]
گزارش ثبتی تکیۀ تجریش، سازمان میراث فرهنگی استان تهران، ص۱۰، ۱۳۸۳ ش.
[۲۳]
تحقیقات میدانی مؤلف.
استوار شدن سقف بدین‌گونه است که ابتدا یک قاب مستطیل‌شکل به ابعاد حدودی ۵×۷ متر با ۴ تیر چوبی در مرکز سقف (بر فراز تخت تکیه) ساخته شده است. این قاب که بر ۶ ستون باربر اطراف تخت استوار است و وزن آن با ستون‌ها به زمین منتقل می‌شود، درواقع، پایه‌ای برای ساخته شدن نورگیر تکیه متشکل از مشبک‌های چوبی است که به صورت عمودی بالا رفته است. برای اجرای اسکلت شیروانی (خرپا)، شماری تیر چوبی میان لبۀ دیوارهای باربر طبقۀ دوم و قسمت نورگیر در فواصل یک متری، به شکل عمودی و به موازات یکدیگر استوار شده‌اند. در مرحلۀ بعد نیز، یک رشته تیرریزی‌های افقی در فواصلی حدود ۲۰ سانتی‌متر از پایین به بالا انجام گرفته است. سپس روی تمام تیرها حلب‌کوب شده، و بدین‌ترتیب، ۴ بام شیب‌دار به دست آمده است. برای پوشش بخش نورگیر نیز از سیستم شیروانی و خرپای چوبی استفاده شده است. [۲۴]
گزارش ثبتی تکیۀ تجریش، سازمان میراث فرهنگی استان تهران، ص۱۰-۱۱، ۱۳۸۳ ش.
[۲۵]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۴، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
[ویرایش] ۸ - مراسم سوگواری در تکیه بزرگهر سال پیش از شروع ماه محرم، هیئت امنا و اهالی محل، تکیۀ بزرگ را برای اجرای مراسم سوگواری آذین‌بندی می‌کنند. در این ایام، لوازم مخصوص عزاداری و نمادهایی همچون کتیبه، پرچم، نخل، علامت و جز آنها به کار می‌رود. برای آماده‌سازی صحن و سرای تکیه، چند روز مانده به محرم پارچه‌ها و سیاهی‌ها به دوزندگان داده می‌شود. این پارچه‌ها بیش از ۳۰۰ متر از دیوارهای تکیه را می‌پوشاند. افزون بر کتیبه‌های پارچه‌ای، که روی آنها، اشعاری در رثای شهدای کربلا نوشته شده است، پرچم‌هایی نیز به رنگ سبز، سیاه و سرخ در تکیه افراشته می‌شود. یکی از سنتهای جالب قرار دادن عکس پیرغلامانِ درگذشتۀ هیئت در جایی مناسب از تکیه است. این تزیینات معمولاً تا ۲۰ محرم باقی می‌ماند، اما پرچم‌ها، تابلوها و اشیاء قدیمی که قدمت برخی از آنها به بیش از ۱۵۰ سال می‌رسد، زودتر جمع‌آوری شده، و نزد بانیان و اهداکنندگانشان نگهداری می‌شوند. [۲۶]
رضایی، میترا، «نگین شمیران»، خیمه، ص۲۷، ۱۳۹۰ ش، شم ۷۵-۷۶.
[۲۷]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۱۸، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
برگزاری مراسم سوگواری در تکیۀ بزرگ بدین‌گونه است که در ۱۵ روز اول محرم، افزون بر سینه‌زنی و زنجیرزنی، روضه‌خوانی، نوحه‌سرایی، سخنرانی‌های مذهبی و اطعام عزاداران در دو نوبت صبح و شب انجام می‌گیرد. اجرای تعزیه نیز به ۵ روز آخر اختصاص دارد. در گذشته، مراسم سینه‌زنی ابتدا در ۴ مسجد نزدیک تکیه (استاد عزیز، خان، فاطمیه و همت) آغاز می‌شد و سپس، سینه‌زنان هر مسجد به نوبت وارد تکیه می‌شدند و به رهبری میان‌دار خود مراسم را ادامه می‌دادند؛ همچنین هنگام سینه‌زنی و نوحه‌خوانی در ظهر عاشورا، یکی از اهالی تجریش به نام حاج محمد الیاسی که صدایی خوش داشت، پرچم‌به‌دست پیشاپیش دستۀ سینه‌زنی حرکت می‌کرد و با نوایی محزون چاووشی می‌خواند. در روز تاسوعا نیز، این دسته‌های سینه‌زن از تجریش راهی شهر ری می‌شدند و در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) به عزاداری می‌پرداختند. سپس، عصر همان روز به منطقۀ ولنجک می‌رفتند و ضمن سینه‌زنی و عزاداری، نخل تکیه ولنجک را به حرکت درمی‌آوردند و به تجریش بازمی‌گشتند. افزون بر این، در روز تاسوعا و عاشورا، دسته‌های سینه‌زن دو تکیۀ بزرگ و کوچک تجریش برای ادای احترام به بازدید یکدیگر می‌رفتند. [۲۸]
رضایی، میترا، «نگین شمیران»، خیمه، ص۲۷، ۱۳۹۰ ش، شم ۷۵-۷۶.
[۲۹]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۱۹-۲۲، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
روز عاشورا به‌عنوان مهم‌ترین روز مراسم عزاداری، دارای تشریفات و مناسک خاصی است که امروزه برخی از این آداب و رسوم انجام نمی‌گیرد و یا اجرای آنها مختصرتر شده است. در گذشته، در روز عاشورا مشعلی سنگین از جنس چوب یا فلز که با چراغ‌های زنبوری، فانوس، لاله و گل و گیاه تزیین شده بود، در تکیه گردانده می‌شد. نماد دیگر، حجلۀ حضرت قاسم (ع) بود که ظهر عاشورا جوانان آن را بر سر می‌گرفتند و تکیه را دور می‌زدند. این حجله با لامپ‌های کوچک و بزرگ و لاله‌های قدیمی تزیین و روشن می‌شد. شرکت ورزشکاران و پهلوانان منطقۀ تجریش نیز در چنین مراسمی جالب توجه بود. علامت ازجملۀ نمادهایی است که امروزه همچنان در عزاداری‌ها از آن استفاده می‌شود. بنا به گفتۀ معمران محل، علامت‌گردانی در تکیۀ تجریش اهمیت زیادی داشته و دارد. علامت‌ها افزون بر اینکه پیشاپیش دسته‌های سینه‌زنی حرکت داده می‌شوند، در مراسم دید و بازدید هیئت‌ها نیز به کار می‌روند. در سال‌های دور و نزدیک، کسبه و معتمدان تجریش علامت‌های بزرگ و باشکوهی به تکیه اهدا کرده‌اند. در ۵۰ سال گذشته، بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین علامت به مرحوم حاج علی نوروزی، و زیباترین علامت به حاج حسین عامری متعلق بوده است؛ همچنین به گفتۀ یکی از اهالی محل، فردی به نام محمدحسن طیبی (کبابی) نیز علامتی طلاکوب داشته است که بر تارک آن، شمایل تمام‌طلای حضرت علی (ع) نصب شده بود. امروزه، این علامت ارزشمند که قدمت آن به اوایل دهۀ ۱۳۵۰ ش بازمی‌گردد، در روز عاشورا، به تکیه آورده می‌شود و بازماندگان مرحوم محمدحسن طیبی از آن نگهداری می‌کنند. [۳۰]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۱۹-۲۰، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
[۳۱]
تحقیقات میدانی مؤلف.
نخل یکی از مهم‌ترین نمادهای مربوط به عزاداری‌های ماه محرم است. مراسم نخل‌گردانی دست‌کم از دورۀ صفوی در ایران رواج داشته، و در دورۀ قاجار نیز کاملاً متداول بوده است. [۳۲]
بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، ص۴۱-۴۵و ۵۰و ۵۴، تهران، ۱۳۸۰ ش.
تا ۱۳۴۰ ش، نخل‌ها از تکیه‌ها خارج، و در محله‌های دیگر گردانده می‌شدند، اما از ۱۳۴۴ ش به بعد این رسم فقط در شب و روز عاشورا، و داخل تکیه انجام می‌گیرد. در تکیۀ بزرگ تجریش، نخل‌گردانی مدتی دچار وقفه شد، اما در سال‌های اخیر، دوباره این رسم احیا شده است. [۳۳]
رضایی، میترا، «نگین شمیران»، خیمه، ص۲۸، ۱۳۹۰ ش، شم ۷۵-۷۶.
[۳۴]
سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ص۲۰، ضمیمۀ شم ۱۴۴ مجلۀ مصاحبه، ۱۴۲۸ ق/ ۱۳۸۵ ش.
نخل تکیۀ بزرگ از جملۀ نخلهای باشکوه شمیران به شمار می‌رود و قدمت آن به اوایل دهۀ ۱۳۵۰ ش بازمی‌گردد. ابعاد این نخل در بلندای پیشانی ۵/ ۲ متر، در انتها یک متر و طول آن نیز ۵/ ۳ متر است. البته ظاهراً این تکیه نخل قدیمی‌تری نیز داشته که به‌دلیل سنگینی آن، نخل جدید جایگزین آن شده است. باید یادآور شد که تکیۀ بزرگ دارای ظروفی قدیمی است که قدمت آنها به بیش از ۸۰ سال پیش، به دورۀ پهلوی اول می‌رسد؛ از این میان می‌توان به یک سماور زغالی با دو شیر بزرگ از جنس برنج، و دو دوزکومی از جنس مس اشاره کرد. دوزکومی ظرف پایه‌دار بزرگی برای نگهداری مایعات است که با ملاقه از داخل آن آب یا شربت برمی‌دارند. این ظروف هم‌اکنون داخل ویترین‌های شیشه‌ای نگهداری می‌شوند و در روزهایی که مراسم برپا ست، به‌عنوان ظروف قدیمی که در گذشته استفاده می‌شده‌اند، به نمایش درمی‌آیند. [۳۵]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۹ - تکیه کوچکیا تکیۀ پایین تجریش که کمی پایین‌تر از انتهای بازار تجریش، در نزدیکی میدان قدس فعلی، و در محلۀ پایین تجریش قرار دارد. در منابع، از این تکیه به همراه تکیۀ بزرگ به‌عنوان موقوفات بقعۀ امامزاده صالح نام برده شده است. [۳۶]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، ج۲، ص۱۴، قم، ۱۳۵۰ ش.
[۳۷]
ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، ۱، ص۲۳۲، تهران، ۱۳۷۱ ش.
نام بانی و سازندگان این تکیه همانند تکیۀ بالا به درستی مشخص نیست.تنها اشارۀ مستقیم در کتیبه‌های سرْدرِ ورودی تکیه دیده می‌شود که نام واقف را کربلایی محمدشفیع تجریشی، و تاریخ بازسازی بنا را ۱۳۷۹ ش نشان می‌دهد؛ همچنین، در جایی دیگر گزارش شده که در ذیحجۀ ۱۲۸۳، ملاحیدر بن ملارجبعلی تجریشی ۶ دانگ از یک زمین، و نیم‌چاشت حقابه از رودخانۀ دربند در مزرعۀ لبار را برای اطعام و روضه‌خوانی در تکیۀ محلۀ پایین تجریش وقف کرده است. [۳۸]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۶، تهران، ۱۳۸۹ ش.
[ویرایش] ۱۰ - قدمت تکیه کوچکدربارۀ قدمت تکیه نیز نمی‌توان تاریخ دقیقی به دست داد. با استناد به وقف ملارجبعلی تجریشی در ۱۲۸۳ ق، باید گفت احتمالاً تکیه در آن تاریخ برپا بوده است. همچنین در یکی از منابع عنوان شده است که شیوۀ بنای سقف تکیۀ کوچک نشان از قدمت آن نسبت به تکیۀ بزرگ دارد. [۳۹]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۶، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
درحالی‌که بنا به گفتۀ یکی از معمران محل، به‌سبب وجود بقعۀ امامزاده صالح در محلۀ بالا، و تراکم و تمرکز جمعیت و رونق محلۀ بالا نسبت به محلۀ پایین، محتمل است که تکیۀ بزرگ زودتر از تکیۀ کوچک ساخته شده باشد. با این اوصاف، دربارۀ تاریخ ساخت تکیه نمی‌توان اطلاع قطعی به دست داد، بلکه تنها می‌توان تاریخ برپایی تکیۀ کوچک را همانند تکیۀ بزرگ دورۀ فتحعلی شاه قاجار دانست. [ویرایش] ۱۱ - کاربردهای تکیه کوچکتکیۀ کوچک در ابتدا فقط محلی برای برپایی عزاداری‌های دهۀ محرم بوده، و کاربری فرهنگی ـ مذهبی داشته است. افزون بر این، در گذشته از این تکیه برای امور خیریه نیز استفاده می‌شده است. به طور مثال، طاق‌نماها به‌عنوان محلی برای اسکان افراد بی‌بضاعت در ازای شبی ۵ ریال در اختیار کارگران بی‌سرپناه قرار می‌گرفته است. [۴۰]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۶، تهران، ۱۳۸۹ ش.
اما امروزه با تبدیل شدن غرفه‌های تکیه به حجره‌های فرش‌فروشی، کاربری تجارتی نیز به کاربری سابق آن افزوده شده است. البته باید یادآور شد که تکیۀ کوچک از لحاظ اقتصادی، نسبت به تکیۀ بزرگ رونق و آمدوشد کمتری دارد، اما به‌سبب قرارگیری مسجد قدیمی اعظم تجریش در ضلع جنوبی آن، کارکرد مذهبی این تکیه بیشتر است. [ویرایش] ۱۲ - مدیریت تکیه کوچکاین بنا همچون دیگر ابنیۀ مذهبی مالکیت وقفی دارد و هم‌اکنون (۱۳۹۰ ش)، با تولیت آقای مؤمنی اداره می‌شود؛ همچنین، تکیۀ کوچک دارای حمامی است که بهار خانم ایران‌الدوله و مهرافروز خانم شمس‌الدوله، از شاهزادگان قاجار، در شوال ۱۳۴۵ برای برقراری روضه‌خوانی در تکیه وقف کرده‌اند. [۴۱]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۶، تهران، ۱۳۸۹ ش.
[۴۲]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۱۳ - مشخصات معماری تکیه کوچکتکیۀ کوچک تجریش با مساحتی بیش از ۵۰۰ مـ ۲ در دو طبقه بنا شده است. زمین تکیه به شکل مستطیل، و دو ضلع بلند آن در جبهه‌های شرقی و غربی است. این مستطیل با کمی پخی در گوشه‌ها به طرح هشت‌ضلعی تبدیل شده است. [۴۳]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۶، تهران، ۱۳۸۹ ش.
[۴۴]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۶، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
بنا در داخل و خارج دارای تزیینات کتیبه‌نویسی و کاشی‌کاری است.با اینکه نمای خارجی تکیۀ کوچک به‌ویژه در قسمت ورودی‌ها، خوش‌ساخت‌تر از تکیۀ بزرگ است، در نمای داخلی، ناهمگون می‌نماید. نمای داخلی تکیه با آجر، و در بعضی جاها با سیمان پوشیده شده است، اما استفاده از آجر سه‌سانتی در نمای جنوبی (برخلاف دیگر نماها)، و نیز نصب پنجره‌های فلزی تیزه‌دار در طبقۀ دوم، از زیبایی این نما و هماهنگی آن با دیگر بخش‌ها کاسته است؛ همچنین تمامی در و پنجره‌های طبقۀ همکف نیز فلزی، و در تعارض با فضای تکیه به‌عنوان مکانی قدیمی است. ورودی‌های تکیه با پوشش طاقی‌شکل در جبهۀ شرقی و غربی قرار گرفته‌اند. ورودی شرقی در کوچۀ زغالی‌ها (بهمن محمودی کنونی) و ورودی غربی در کوچۀ امامزاده (خواجه‌نوری کنونی) واقع شده است. درهای ورودی آهنی دولنگه است که قسمت بالای در پس از ارتفاع در حدود یک متر از زمین، به شکل مشبک‌های فلزی است. دو طرف هریک از این ورودی‌ها، ۴ تابلوی کاشی‌کاری مربوط به تصاویر اماکن متبرکه و تمثال ائمه (ع) دیده می‌شود؛ همچنین بر دیوارهای جانبی طاق ورودی‌ها خطوط کوفی تزیینی با آجر لعاب‌دار نقش بسته است. [۴۵]
تحقیقات میدانی مؤلف.
دورتادور تکیه در طبقۀ همکف ۱۱ غرفه، و در طبقۀ دوم حدود ۱۲ طاق‌نما قرار دارد. تالار تکیه با سقفی مرتفع در ضلع شمالی، و پلکان منتهی به زیرزمین (وضوخانه) و درِ نمازخانۀ مسجد اعظم در ضلع جنوبی واقع شده است. گفته می‌شود در گذشته، در ضلع جنوبی سقاخانه‌ای وجود داشته است که امروزه به شکل فضایی خالی کنار در مسجد قرار دارد. تالار تکیه حدود ۵/ ۱ متر بالاتر از سطح زمین است و در حال حاضر (۱۳۹۰ ش)، با پلکان فلزی الحاقی که جلو در ورودی تالار قرار داده‌اند، قابل دسترسی است. بالای تالار طاق‌نمایی وجود ندارد و بر پیشانی آن، کتیبه‌ای در دو ردیف به خط نستعلیق نقش بسته است. [۴۶]
سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، ص۲۶۶، تهران، ۱۳۸۹ ش.
[۴۷]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ص۵۶، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
[۴۸]
تحقیقات میدانی مؤلف.
همچنین در منتهاالیه شمالی ضلع غربی دری چوبی دیده می‌شود که به کوچه‌ای باریک و کوتاه بازمی‌شود. دسترسی به طاق‌نماهای طبقۀ دوم از پلکان گوشۀ شمال شرقی و ضلع جنوبی میسر است. تمامی غرفه‌ها و طاق‌نماهای اضلاع شرقی و جنوبی با نصب در و پنجره‌های آهنی پوشانیده شده‌اند که به‌عنوان دفتر و انباری از آنها استفاده می‌شود، اما در ضلع غربی، طاق‌نماها باز و بدون پنجره‌اند. ظاهراً طاق‌نماهای بخش غربی دست‌نخورده‌تر از سایر بخش‌ها است. [۴۹]
تحقیقات میدانی مؤلف.
سقف تکیه به صورت شیروانی چهارشیب با خرپای چوبی است و ارتفاع آن حدود ۷ متر است. این تکیه نیز در ابتدا سقف نداشت و برای پوشش آن از چادر استفاده می‌شد. به گفتۀ یکی از معمران محل، سقف تکیه در شکل فعلی بیش از حدود ۲۰۰ سال قدمت ندارد. نحوۀ برپایی خرپا بدین‌گونه است که ۶ مثلث چوبی در جهت شرقی ـ غربی روی سقف این اضلاع نهاده شده است. از لبۀ سقف طبقۀ دوم در جبهۀ جنوبی و شمالی، شماری تیر چوبی به دو مثلث واقع‌شده در منتهاالیه شمالی و جنوبی تکیه داده شده و به صورت مورب کشیده شده است. سپس روی دو ضلع شیب‌دار مثلث‌ها از پایین به بالا تیرریزی، و روی تمام تیرها حلب‌کوب شده است. بخش نورگیر روی بام چهار شیب تکیه واقع شده، و دارای خرپا و شیروانی است. [ویرایش] ۱۴ - برگزاری مراسم در تکیه کوچکدر تکیۀ کوچک نیز مراسم نخل‌گردانی انجام می‌گیرد. تکیه دارای دو نخل کوچک است که هنگام مراسم با تمثال ائمه و گل و گیاه مزین می‌شوند. یکی از این نخل‌ها در حدود ۴۵ سال پیش ساخته شده، و دیگری قدیمی‌تر است. در روز عاشورا، سادات و جوانان محل نخل را به صحن تکیه می‌آورند و دور صحن می‌گردانند؛ همچنین به گزارش اهالی محل، درگذشته، تکیه دارای تختی بوده که در وسط آن، حوضی با تلمبۀ آب قرار داشته، و هنگام اجرای مراسم روی حوض با تخته‌چوبی پوشانده می‌شده است، اما از حدود ۱۵ سال پیش، تخت تکیه برداشته شده، و امروزه صحن تکیه فاقد تخت است. [۵۰]
ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، ج۵، ص۷۵، تهران، ۱۳۷۵ ش، ج ۵.
[۵۱]
تحقیقات میدانی مؤلف.
[ویرایش] ۱۵ - پانویس
[ویرایش] ۱۶ - منبع• طایفه، سیما، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «تکیه‌های تجریش»، ص۶۲۲. رده‌های این صفحه : تکیه های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
