|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[ویرایش] ۱ - معرفی نامهغلامرضا خان پسر حسین خان شهاب‌الملک شاهسون اینانلو بود. پدرش به دورۀ جوانی، با منصب یوزباشی‌گری در شمار صاحب‌منصبـان نظامی درآمد و به هنگام جنگ هرات، منصب سرتیپی گرفت و به شهاب‌الملک ملقب، و امیر توپ‌خانه شد. حسین خان شهاب‌الملک با گذر زمان به رتبۀ امیرنویانی رسید و چندی حاکم خراسان بود و در ۱۲۹۲ ق/ ۱۸۷۵ م درگذشـت. [۱]
ایران،تهران، ۱۲۹۲ ق، شم ۲۴۸، ص ۴.
در ۱۲۹۱ ق، چون حسین خان لقب نظام‌الدوله گرفت، پسرش غلامرضا خان ملقب به شهاب‌الملک شد. از این زمان تا ۱۳۰۴ ق/ ۱۸۸۷ م، نام غلامرضا خان در شماره‌های مختلف سالنامه‌های ایران به‌عنوان یکی از سرتیپان توپ‌خانه ثبت شده است. [۲]
چکیده و متن کامل سالنامه‌های ایران (۱۲۹۰-۱۳۱۲ ق)، به کوشش فرید قـاسمی،بندهـای ۰۱۵‘۱، ۹۱۶‘۱، جم، تهـران، ۱۳۸۹ ش.
غـلامرضـا خـانِ شهـاب‌الملـک از ۱۳۰۹ ق به‌بعد،به نظام‌الدوله امیرتومان ملقب شد. [۳]
چکیده و متن کامل سالنامه‌های ایران (۱۲۹۰-۱۳۱۲ ق)، به کوشش فرید قـاسمی،بندهای ۵۱۹‘۱۲، ۱۰۹‘ ۱۳، تهـران، ۱۳۸۹ ش.
[ویرایش] ۲ - منصب حکمرانیغلامرضا خان در ۱۲۹۵ ق/ ۱۸۷۸ م، به حکومت کرمان و بلوچستان منصوب شد و یک‌سال پس‌ازآن، هنگامی‌که یحیی خان، کلانتر کرمان، در حادثۀ بلوای عام کرمان به قتل رسید، از حکومت کرمان برکنار شد و به تهران بازگشت. او چندی بعد در ۱۲۹۸ ق به‌جای بدیع‌الملک میرزا حشمت‌السلطنه به حکومت کرمانشاه تعیین شد و در ۱۲۹۹ ق از سوی کامران میرزا نایب‌السلطنه که حکومت مازندران در شمار ابواب‌جمعی او بود، به‌عنوان مباشر تعیین گشت و عملاً به حکومت ایالت مازندران رسید. چون کامران میرزا در ۱۳۰۲ ق/ ۱۸۸۵ م غلامرضا خان سرتیپ را از حکومت مازندران کنار نهاد، غلامرضا خان برای دادخواهی، چندی در خانه امینه اقدس، همسر ناصرالدین شاه، بست نشست، و در ۱۳۰۵ ق/ ۱۸۸۸ م دیگربار به حکومت مازندران رسید و نیز یکی از اعضای مجلس شورای دولتی گردیـد. [۴]
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری،ج۳، ص ۱۴-۱۶،تهران، ۱۳۷۱ ش.
او در طی سالهای ۱۳۰۶-۱۳۰۷ ق والی کردستان، و از ۱۳۰۸ تا ۱۳۰۹ ق والی خوزستان بود. [۵]
چکیده و متن کامل سالنامه‌های ایران (۱۲۹۰-۱۳۱۲ ق)، به کوشش فرید قـاسمی،بندهای ۱۲۷‘۱۰، ۹۷۹‘۱۰، ۵۰۴‘۱۱، ۵۱۹‘۱۲،تهـران، ۱۳۸۹ ش.
غلامرضا خان در رجب ۱۳۱۳/ دسامبر ۱۸۹۵، لقب آصف‌الدوله گرفت و به حکومت خراسان و سیستان تعیین شد. [۶]
ایران، تهران،۱۳۱۳ ق، شم ۸۷۳، ص ۲.
آصف‌الدوله بـرای دستیابی به حکومت خراسان، باغ قیطریه شمیران را که ملک شخصی او بود، به صدراعظم میرزا علی‌اصغر خان اتابک پیشکش کرد. [۷]
سعادت‌نوری، حسین، «آصف‌الدوله‌ها: حاج غلامرضا خان آصف‌الدوله شـاهسون»، يغما، ص۸۵، تهران، ۱۳۴۲ ش، شم ۱۷۸.
آصف‌الدوله در مدت حکومت خراسان تولیت آستان قدس رضوی را نیز بر عهده داشت. [۸]
افضـل‌الملک، غلامحسیـن، افضـل التواریـخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان،ص ۷۷، ۸۹، ۹۶، تهران، ۱۳۶۱ ش.
و پس از آن در ۱۳۱۵ ق/ ۱۸۹۷ م، حاکم کرمان و بلوچستان شد و تا صفر ۱۳۱۷/ ژوئن۱۸۹۹، بر این سمت باقی بود. [۹]
افضـل‌الملک، غلامحسیـن، افضـل التواریـخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان،ص۱۸۴، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۱۰]
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری،ج۳، ص ۱۶،تهران، ۱۳۷۱ ش.
حاج غلامرضا خان آصف‌الدوله امیرنویان، پس از پایان حکومتش در کرمان، به تهران آمد و در ربیع‌الآخر ۱۳۱۷، به خواست میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان، صدراعظم، به‌عنوان حـاکم تهران تعیین شد. [۱۱]
ایران، تهران،۱۳۱۷ ق، شم ۹۶۳، ص ۲.
[۱۲]
افضـل‌الملک، غلامحسیـن، افضـل التواریـخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان،ص۱۸۴، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۳ - دیگر مناصب دولتیدر فرمانی که از سوی مظفرالدین شاه قاجار صادر گشت، آصف‌الدوله وظیفه داشت به حفظ امنیت و نظم شهر بپردازد و مانع افزایش نرخ نان و دیگر ارزاق باشد. او در این دوره افزون‌بر حکومت تهران، به‌عنوان وزیر خالصجات نیز تعیین شد و ادارۀ امور خالصجات را به پسر خود شهاب‌الملک واگذار کرد. همچنین رسیدگی به امور ایلات اطراف تهران بر عهدۀ او قرار گرفت. [۱۳]
ایران، تهران،۱۳۱۷ ق، شم ۹۶۳، ص۳-۲.
[۱۴]
سپهر، عبدالحسین، مرآت الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی،ج۱،ص۵۳۳،تهران، ۱۳۸۶ ش.
به‌این‌ترتیب حكومت بلوک خوار و ایلات پنج‌گانۀ تهران از قبیل هداوند، سیل‌سیر، قراجورلو، عرب میش‌مست و طوایف مهاجر فارسی و انبار دیوانی كه پیش‌تر هریك به‌صورت مستقل اداره می‌شدند، جزو حكومت آصف‌الدوله شد. وی توانست اداره امور نانواییهای تهران را سامان بخشد و نرخ نان را نیز تثبیت کند؛ ازاین‌رو، صدهزار تومان پاداش از خزانه دریافت كرد. [۱۵]
نظام‌السلطنه مافی، حسینقلی، خاطرات و اسناد، به کوشش معصومه نظام‌مافی و دیگران،ج۱،ص۲۸۶-۲۸۷، تهران، ۱۳۶۱ ش.
و با خلعت و سردوشی الماس، مورد تفقد شاه قرار گرفت. [۱۶]
ایران، تهران،۱۳۱۷ ق،شم ۹۷۴، ص ۴.
[ویرایش] ۴ - علت شورش در تهرانحکومت آصف‌الدوله در تهران هم‌زمان با دریافت دومین وام خارجی ایران از روسیه بود. مظفرالدین شاه قاجار از طریق این وام، دومین سفر خود به اروپا را در پیش گرفت. در نبود شاه، پسرش شعاع‌السلطنه به‌عنوان نایب‌السلطنه در تهران تعیین شد. آصف‌الدوله که از کارگزاران امین صدراعظم به شمار می‌رفت، با داشتن اختیاراتی گسترده‌تر از اختیاراتِ دیگر حکام تهران، وظیفه داشت در نبود شاه، مانع هرگونه شورش و هرج‌ومرج گردد، اما در این کار موفق نبود؛ با خارج‌شدن مظفرالدین شاه از ایران، بهای نان در تهران افزایش یافت و در کار نانواییها نیز خلل وارد شد. پس از دو ماه، مردم تهران به‌واسطۀ گرانی نان و دیگر ارزاق، دست به شورش زدند و مقر حکومتی و حتى خانۀ آصف‌الدوله را سنگ‌باران كردند. این اعتراضات مردمی با دخالت وجیه‌الله میرزا سپهسالار فروکش کرد. [۱۷]
نظام‌السلطنه مافی، حسینقلی، خاطرات و اسناد، به کوشش معصومه نظام‌مافی و دیگران،ج۱،ص۲۷۱، ۲۸۶-۲۸۷، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[۱۸]
سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار،ج۲،ص۱۴۶۶، تهران، ۱۳۷۴- ۱۳۷۸ ش.
[۱۹]
اسپرینگ‌رایس، س. آ.، نامه‌های خصوصی، ترجمۀ جواد شیخ‌الاسلامی،ص۴۱، ۹۲-۹۵،تهران، ۱۳۷۵ ش.
[ویرایش] ۵ - مسئولیت نظمیه و احتسابیۀ شهردر آغاز حکومت آصف‌الدوله در تهران، مسئولیت نظمیه و احتسابیۀ شهر بر عهدۀ مختارالسلطنه بود. مختارالسلطنه شخصاً نرخ اجناس را تعیین، و به درخواستها و تظلمات مردم تهران رسیدگی می‌کرد. آصف‌الدوله که خواستار رسیدگی شخصی به امور نظم و امنیت شهر و تعیین نرخ ارزاق بود، در محرم ۱۳۱۸/ مۀ ۱۹۰۰، مختارالسلطنه را وادار به استعفا کرد. پس از او، امور نظمیه و احتسابیۀ تهران و ریاست سوارۀ ژاندارم به عبدالحسین خان سالارالملک امیرتومان، پسر حسنعلی خان امیرنظام واگذار گشت. [۲۰]
ایران،تهران، ۱۳۱۸ ق، شم ۹۷۶، ص ۴.
[۲۱]
افضـل‌الملک، غلامحسیـن، افضـل التواریـخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان،ص۴۲۰، تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۶ - ممنوع شدن توزیع روزنامه حبل المتینروزنامه حبل المتین چاپ کلکته، گزارشی دربارۀ گرانی ارزاق در تهران و اجحاف آصف‌الدوله در حکومت تهران منتشر کرده بود. گویا نسخه‌ای از آن هم، در استانبول به دست مظفرالدین شاه ــ که در راه بـازگشت بـه ایران بود ــ رسیده بود. آصف‌الدوله از ایـن گزارش بسیار آشفته گردید و ترتیبی داد که با تصویب وزرای دولت، توزیع روزنامۀ حبل المتین در ایران ممنوع گردد. [۲۲]
سپهر، عبدالحسین، مرآت الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی،ج۱،ص۵۲۸،تهران، ۱۳۸۶ ش.
[ویرایش] ۷ - تاسیس نهادهای دولتیاز جملۀ نهادهایی که زیر نظر آصف‌الدوله در تهران تأسیس شد،اداره کل فلاحت ممالک محروسه ایران بود. آصف‌الدوله از آن جهت که وزیر خالصجات بود، وظیفۀ رسیدگی به زمینهای کشاورزی دولتی را نیز بر عهده داشت. این اداره بر آن بود که امور مربوط به کشاورزی در ایران را بهبود بخشد و مقدماتی برای آموزش کشاورزی در مدرسه‌ها تهیه کند.مدرسه فلاحت تهران زیر نظر وزارت خالصجات تأسیس شد و روزنامه‌ای نیز به نام فلاحت مظفری از سوی این نهاد انتشار یافت. [۲۳]
فلاحت مظفری،شم ۱، ص ۲، ۴-۶، نیز شم ۲، ص ۱۹، تهران، ۱۳۱۸ ق.
[۲۴]
تربیت،ص۸۳۵-۸۳۶، تهـران، ۱۳۱۸ ق، س ۴، شم ۲۰۸.
[۲۵]
اطلاع،ص۳،تهران، ۱۳۱۸ ق، شم ۵۲۶.
نرخ محصولات کشاورزی در تهران نیز در روزنامۀ فلاحت مظفری منتشر می‌شد. [۲۶]
فلاحت مظفری،شم ۱، ص۱۴-۱۵، نیز شم ۲، ص ۱۹، تهران، ۱۳۱۸ ق.
در ۱۳۱۸ ق، آصـف‌الـدولـه از حکومت تهران برکنار شد و به جای او، شاهزاده عین‌الدوله حاکم تهران گشت. [۲۷]
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری،ج۲،ص۹۵،تهران، ۱۳۷۱ ش.
[ویرایش] ۸ - شورش مردم کرمانآصفالدوله از این پس چندی حاکم کرمان بود تا اینکه در اواخر سال ۱۳۱۸ ق، مردم كرمان شوریدند و موجبات عزل او را از حکومت فراهم کردند. [۲۸]
نظام‌السلطنه مافی، حسینقلی، خاطرات و اسناد، به کوشش معصومه نظام‌مافی و دیگران،ج۱،ص۳۱۰،تهران، ۱۳۶۱ ش.
[ویرایش] ۹ - نارضایتی اهالی خراساناو در ۱۳۲۲ ق/ ۱۹۰۴ م دیگربار به حکومت خراسان تعیین شد. در این دوره، نارضایتی اهالی خراسان از وی باعث شد در تهران شایعه شود که آصف‌الدوله به‌سوی گنبد بارگاه امام رضا (ع) آتش گشوده است. او تا ۱۳۲۵ ق/ ۱۹۰۷ م بر سمتش باقی بود، تا اینکه پس از استقرار مشروطیت در ایران با اصرار وکلای مجلس شورای ملی از حکومت برکنار گشت. [ویرایش] ۱۰ - علت برکناری توسط وکلای مجلس شورای ملینمایندگان مجلس شورای ملی، آصف‌الدوله را به بی‌کفایتی و مخالفت با مشروطه متهم کرده بودند. او متهم بود که اصرار او در دریافت مالیات باعث شده است تا شماری از خانواده‌های قوچانی به‌ناچار دختران خود را به ترکمنهای یموت بفروشند. همچنین اخباری مبنی‌بر این منتشر شد که آصف‌الدوله در خراسان مانع انتخاب وکلای مجلس است. آصف‌الدوله پس از برکناری از حکومت به تهران آمد. [۲۹]
ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی،ج۲، ص۶۴، ۶۸، ۹۲، ۱۰۳،تهران، ۱۳۵۷ ش.
و به خواست مجلس شورای ملی، دادگاهی برای رسیدگی به اتهامات او و سالار مفخم، حاکم قوچان تشکیل شد. این نخستین دادگاه رسمی پس از استقرار مشروطیت در ایران به شمار می‌رود. آصف‌الدوله در پایان دادرسی، محکوم به پرداخت دوهزار تومان جریمه شد. [۳۰]
آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران،ص۴۰۶،تهران، ۱۳۸۷ ش
[۳۱]
حبـل المتین،شم ۴۷- ۴۸، ۵۱-۵۲، ۵۴-۵۵، ۵۸- ۵۹، ۶۱، تهـران، ۱۳۲۵ .
وی در دورۀ سلطنت محمدعلی شاه در کابینۀ ناصرالملک قراگوزلو به‌عنوان وزیر داخله معرفی شد (رمضان ۱۳۲۵/ اکتبر ۱۹۰۷)؛ این کابینه کمتر از دو ماه فعالیت داشت. [۳۲]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى،ج۲،ص۱۵۲،تهران، ۱۳۶۲ ش.
[ویرایش] ۱۱ - آخرین سمتآخرین سمت او حکومت بر شیراز در ۱۳۲۶ ق است. [۳۳]
تفرشی حسینی، احمـد، روزنامۀ اخبار مشروطیت، به کوشش ایرج افشار،ص۱۴۵،تهران، ۱۳۵۱ ش.
[ویرایش] ۱۲ - کوچه باغ آصفآصفالدوله عمارت و باغی در تهران داشت. امروزه کوچه باغ آصف در خیابان ری، در محل باغ و عمارت آصف‌الدوله قرار دارد. [ویرایش] ۱۳ - سال وفات و محل دفنآصفالدوله در ۱۳۲۷ ق/ ۱۹۰۹ م در تهران درگذشت و در گورستان چهارده‌معصوم به خاک سپرده شد. [۳۴]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت جنوبی و مضافات»،ص۱۸،تهران، ۱۳۵۰ ش
[۳۵]
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران،(متمم تاریخ قسمت شرقی تهران و مضافات)،ص۳۱.
[ویرایش] ۱۴ - پانویس
[ویرایش] ۱۵ - منبع•تاره،مسعود، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «آصف الدوله» ص۳۷۹. رده‌های این صفحه : حاکمان تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
