آب شاه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آب شاهāb-e šāh ، یا قنات ناصری، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب تهران از دورۀ ناصرالدین شاه قاجار تا زمان لوله‌کشی آب در تهران.
[ویرایش]
این قنات در زمان ناصرالدین شاه برای تأمین آب کاخ گلستان حفر شد و ازاین‌رو، به قنات شاه یا قنات ناصری موسوم گردید.
[ویرایش]
مادرچاه این قنات در اراضی روستای طرشت در شمال غربی تهرانِ دورۀ ناصری قرار داشت.
[ویرایش]
این قنـات بـا مجرایی به درازای بیش از ۱۲ کمـ ، با مسیرهای فرعی و انشعابی برپایۀ نام محله‌ها و خیابانهای امروزی تهران، از محل مادرچاه آن به ژرفای ۹۰ متر در شمال غربی
دریاچه پارک ارم آغاز می‌شود و با عبور از
اتوبان تهران کرج و
ایستگاه متروی شهرک اکباتان، مناطقی مانندِ شهرکهای
اکباتان،
آپادانا،
شهید فکوری و نیز
کوی بیمه را پشت سر می‌گذارد و با گذر از
ترمینال غرب و خیابان محمدعلی جناح، از شمال
خیابان آزادی عبور می‌کند و به‌ترتیب با ادامۀ مسیر از خیابانهای
قصرالدشت،
کارون،
خوش،
اسکندری جنوبی و
شکوفه به سمت شرق وارد
دانشگاه جنگ می‌شود. این قنات سپس
دبیرستان نظام و
خیابان کارگر را در جنوب محوطۀ آن قطع می‌کند و وارد محوطۀ
انستیتو پاستور می‌گردد، سپس از زیر
ساختمان ریاست‌جمهوری در جنوب
خیابان پاستور می‌گذرد و به محوطۀ
کاخ مرمر رسیده، خیابانهای
جامی،
حافظ، و
سرهنگ سخایی را طی‌کرده، تا به
باغ ملی پیش می‌رود و سرانجام با عبور از زیر
ساختمان پست و همچنین محوطه
قورخانه، به
کاخ گلستان منتهی می‌شود. در گذشته از آنجا انشعاباتی می‌یافته، و تا پیش از لوله‌کشی آب تهران، آب آشامیدنی بخشهایی از محله‌های
بازار و
سنگلج را تأمین می‌کرده است.
[ویرایش]
آب قنات ناصری در محوطۀ باغ گلستان جلو عمارت خلوت
کریم‌خانی درمیان حوضی آفتابی می‌شده است. این حوض دارای ۹ فواره بوده، و آب این قنات به‌شکل دل‌انگیزی از فواره‌های آن بیرون می‌جهیده است.
[ویرایش]
گویا حفر این قنات از سالهای نخستین دهۀ ۱۲۷۰ ق آغاز شده بوده، زیرا بنابر وقف‌نامه‌ای موجود به تاریخ ۱۲۷۳ ق،
ناصرالدین شاه آب این قنات را وقف کرده است.
در این وقف‌نامه چنین آمده که این قنات به فرمان ناصرالدین شاه از جانب غربی
دارالخلافه احداث شده، و هدف از احداث آن آسایش و رفاه مردم بوده است و پس از گردش آب در عمارتهای پادشاهی، وقف مسجدها، مدرسه‌ها، حمامها و محله‌های شهر گردیده، ۷ روز و ۷ شب طبق دستور ناصرالدین شاه میان نواحی مختلف تهران تقسیم می‌شده است.
[ویرایش]
این تقسیم‌بندی بدین‌صورت بوده است: آب این قنات دو شبانه‌روز در اختیار مسجد و مدرسه‌ای قرار می‌گرفته که شخصی به نام شیخ عبدالحسین کار ساخت آن را به پایان رسانده بوده است و همچنین در اختیار
حمام میرزا کاظم خان نظام‌الملک(پسر
میرزا آقاخان نوری) و دیگر خانه‌ها و ساکنان آن واقع در
محله بازار و
گذر ملک‌آباد و
عباس‌آباد قرار می‌گرفته است؛ یک شبانه‌روز به مسجدجامع و خانه‌های واقع در حوالی آن و خانۀ
فرخ خان امین‌الملک و خانه‌های مسلمانان در
کوچه غریبان اختصاص می‌یافته؛ یک شبانه‌روز به مسجدها و خانه‌های مسلمانان
محله سنگلج و به‌ویژه خانه حاجی
علی خان حاجب‌الدوله می‌رسیده؛ یک شبانه‌روز دیگر به
گذر هفت‌تن اختصـاص پیدا می‌کرده؛ و دو شبـانه‌روز نیز در اختیار خـانه‌های سکنه
ارگ سلطنتی و باغهای پادشاهی و مریض‌خانه دولتی قرار می‌گرفته است. به‌موجب این وقف‌نامه، استفاده از آب شاه برای آبیاری مزارع و باغها ممنوع بوده است.
[ویرایش]
این قنات یکی از پرآب‌ترین قناتهای تهران بوده، و تا افتتاح تأسیسات آب تهران، برای تأمین آب آشامیدنی اهالی تهران از آن بهره‌برداری می‌شده است؛ همچنین آب شاه سازمان منسجمی داشته که از ۸ میراب و یک تحصیلدار تشکیل می‌شده است.
[ویرایش]
آب شاه از کیفیت خوبی برخوردار بوده است و مردم تهران حاضر بوده‌اند که بهای بیشتری نسبت‌به دیگر آبها بابت دریافت آن پرداخت کنند. سبب مرغوبیت آب شاه آن بوده که محل تغذیۀ این قنات مخروط افکنۀ
رودخانۀ کن بوده است و آبهای زیرزمینی این منطقه درحد مجاز استاندارد بهداشت جهانی قرار دارد.
به همین دلیل، این آب که با بشکه و گاری حمل می‌شد، در تابستانها بازار سیاه پیدا می‌کرد؛ گفته می‌شود در حدود سال ۱۳۰۰ ق/ ۱۸۸۳ م، شخصی به نام
حاجی خان مافی در قسمت شرقی
باغ ملی از آبِ قنات ناصری برداشت می‌کرده و به مردم می‌فروخته است.
در
روزنامه اطلاعات نیز آمده است که در ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸ م شخصی به نام
بشکه‌چی، آب قنات شاه را با بشکه به در خانه‌ها می‌برده، و به‌دلیل مرغوب‌بودن آن به بهایی بیشتر از حدِ معمول به مردم می‌فروخته که اعتراض مردم را برانگیخته است.
[ویرایش]
بعدها شهرداری برای جلوگیری از افزایش بهای آب شاه و نظارت بر توزیع بهداشتی آن وارد عمل شد؛ زیرا به‌سبب استقبال مردم از این آب در برخی مواقع بعضی از فروشندگان، آب نهرها را هم داخل بشکه‌ها به‌عنوان آب شاه عرضه می‌کردند. این تخلفها موجب گسترش بیماری در میان مصرف‌کنندگان شد و به همین سبب، شهرداری تهران برای نخستین‌بار با لاک‌و‌مهرکردن درِ بشکه‌های آب با عبارت «بهداری شهرداری» نوعی نظم برای توزیع آب آشامیدنی رایج کرد و از مردم خواست تا در صورت مغشوش‌بودن لاک‌و‌مهر درِ بشکه‌ها، از گرفتن آب خودداری کنند و به بهداری شهرداری نیز اطلاع دهند.
[ویرایش]
قنـات شـاه حدود ۶ سنگ آبدهی داشتـه است.
[ویرایش]
در برخی از منابع قنات باغ شاه و قنات ناصری را یکی دانسته‌اند؛ گویا دلیل این خلط آن است که در محل جنوب باغ شاه، از آب قنات باغ شاه برداشت، و به نام آب شاه در سطح شهر عرضه می‌کرده‌اند.
[ویرایش]
بعدها به‌دلیل افزایش جمعیت و کمبود آب آشامیدنی در تهران، در سـالهـای ۱۳۳۳-۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۴-۱۹۵۵ م، به‌منظور برداشتِ آب، مسیری فرعی برای قنات ناصری در محوطه‌ای که بعدها شهرک اکباتان در آن ساخته شد، حفر گردید؛ همچنین در سالهای ۱۳۷۲ و ۱۳۷۳ ش، برای استفادۀ بهینه از آب این قنات، مسیر دیگری در محدودۀ دانشگاه جنگ کشیده شد.
[ویرایش]
[ویرایش]
•
طباطبایی، سارا، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «آب شاه» ص۲۶.
