آب بخش کن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آب‌بخش‌کن āb-baxš-kon، یا آب‌پخش‌کن، آب‌بخشان، آبهنه، محل آفتابی‌شدن یکی از قدیمی‌ترین قناتهای تهران و نیز نام محله‌ای فرعی در شمال غربی محلۀ سنگلج که این مظهر قنات در آن واقع بوده است.
[ویرایش]
در اسناد مربوط به دورۀ
محمد شاه قاجار و صدراعظم او
حاجی میرزا آقاسی، از این محل با نام آبهنه یاد شده است که محله‌ای مسکونی دارای حمام، یخچال، تکیه و بازارچه بوده است. نام آبهنه تا اواخر دوره ناصری، همچنان برای نامیدن این محله کاربرد داشته است؛ برای نمونه، در برخی اسناد، همچون مجموعۀ اسناد برجای‌مانده از
شیخ فضل‌الله نوری، از دو نام آبهنه و آب‌بخشان برای این محله استفاده شده است.
[ویرایش]
در نقشه‌های «کرشیش» و «نجم‌الدوله» از تهران، راسته‌بازاری با نام «آب‌بخش‌کن» جانمایی شده که از شرق به غرب امتداد داشته است.
در «نقشۀ کرشیش»، این راسته‌بازار از کوچه‌ای با امتداد شمال به جنوب که نام آن ذکر نشده است، در جانب شرق آغاز، و تا تقاطع کوچۀ دباغ‌خانه ادامه دارد.
در «نقشۀ نجم‌الدوله»، امتـداد این راسته‌بازار از تقاطع
کوچه دباغ‌خانه به جانب غرب، کوچه آب‌بخش‌کن نام دارد. همچنین در این نقشه، در حدود تقاطع کوچۀ آب‌بخش‌کن با کوچۀ دباغ‌خانه، تکیۀ آب‌بخش‌کن و مسجدی با نام
میرزا زکی در محل تلاقی
کوچه قوام‌الدوله با
راسته‌بازار آب‌بخش‌کن، جـانمایی شده است..
از این مسجد در «نقشۀ کرشیش» با نام
مدرسه میرزا زکی یاد شده است.
این محل در منتها‌الیه شمال غربی تهران درون حصار شاه‌تهماسبی جای داشته است.
[ویرایش]
آب‌بخش‌کن محل توزیع آب قناتی بوده است که بعدها با نام سنگلج شناخته شده است.
[ویرایش]
بنابر نظر برخی پژوهشگران، نام محلۀ سنگلج ریشه در نام آب‌بخش‌کن دارد.
[ویرایش]
سنگلج دراصل «سنگ‌رج» بوده است که در آنجا با رج‌بندی سنگ به تقسیم و توزیع آب مبادرت می‌کرده‌اند.
اما برخی دیگر نـام سنگلج را مرکب از دو واژۀ سنگ و لَنج دانسته‌اند. بخش دوم این نام در بعضی از گویشهای زبان فارسی به معنای درجه و اندازه‌گیری است و از نام سنگلج معنای توزیع و اندازه‌گیری آب فهمیده می‌شود.
[ویرایش]
برپایۀ نخستین نقشه‌های تهران که ناسکوف در زمان
فتحعلی شاه و برزین در عهد
محمد شاه قاجار ترسیم کرده‌اند، نواحی وسیعی از شمال غربی و غرب تا جنوب غربی تهران، درون حصار شاه‌تهماسبی، پوشیده از باغ و زمینهـای کشـاورزی بوده است.
[ویرایش]
به گمان قوی وجود این‌همه باغ و کشتزار در این منطقه از تهرانِ آن روزگار، وابسته به آبی بوده که از محل آب‌بخش‌کن منشعب گشته، و آن مناطق را آبیاری می‌کرده است. افزون‌بر‌آن در نقشه‌های «کرشیش» و «نجم‌الدوله» از تهران که در زمان
ناصرالدین شاه قاجار ترسیم شده‌اند، از محله‌ای با نام دباغ‌خانه یاد شده که در جنوب محل آب‌بخش‌کن جـای داشته است.
[ویرایش]
در گذشته دباغ‌خانه‌ها را، به‌سبب بوی نامطبوع، در پایین‌ترین و دورترین نقطۀ شهر قرار می‌دادند و از فاضلاب آن تنها برای آبیاری باغها و مزارع استفاده می‌کردند.
حیات این باغها و کشتزارها و دباغ‌خانه وابسته به آبی بوده که در محل آب‌بخش‌کن در شبکه‌ای از جویبارها جریان می‌یافته است.
[ویرایش]
آب‌بخش‌کن مظهر قنات سنگلج به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب تهران، چنان اهمیتی داشته است که
شاه تهماسب صفوی به هنگام کشیدن بارو بر گرد تهران، با توجه به آنکه این محل فاصلۀ قابل توجهی با بافت مسکونی شهر تهران در آن زمان داشته، وسعت بارو را به اندازه‌ای بزرگ در نظر گرفته بود که آب‌بخش‌کن درون حصار جای گیرد.این کار ازآن‌رو بود تا به هنگام جنگ و حملۀ احتمالی دشمن، کشتزارها و منابع آب تهران از ویرانی و آسیب در امان باشند؛ زیرا با بسته‌شدن این منابع یا تغییر مسیر آنها، شهر دچار بی‌آبی و درنهایت موجب سقوط تهران می‌شد.
[ویرایش]
در «نقشۀ کرشیش»، در منتها‌الیه غرب بازارچه آب‌بخش‌کن واقع در شمال غربی محله سنگلج، محلی با نام سرِ آب‌بخش‌کن جانمـایی شده که محل آفتـابی‌شدن قنـات آب‌بخش‌کن یا سنگلج بوده است.
با تطبیق این محل در «نقشۀ کرشیش» و وضعیت کنونی خیابانها و فضاهای شهری تهران، درمی‌یابیم که مظهر این قنات در محوطۀ کنونی پارک شهر قرار داشته است؛ اما گویا بعدها در سالهای پایانی سلطنت
رضا شاه با تخریب این بخش از محلۀ سنگلج و احداث پارک شهر در اوایل دهۀ ۱۳۲۰ ش، مظهر آن به
خیابان بهشت در ضلع جنوبی
پارک شهر منتقل شده است.
[ویرایش]
به‌سبب آنکه محوریت مقاله به آب‌بخش‌کن و نقش مهم آن در شکل‌گیری بافت مسکونی این محدوده بازمی‌گردد، مسیر قنات را در جهت مظهر تا مادرچاه پی می‌گیریم.
[ویرایش]
مجرای قنات سنگلج از محل مظهر به طرف شمال است و از داخل
پارک شهر در عمق حدود ۲-۴متری می‌گذرد و در
گذر تقی‌خان از شرق
فروشگاه فرهنگیان کنونی و از غرب پایانۀ اتوبوس‌رانی
فیاض‌بخش گذر کرده، وارد
خیابان سی تیر کنونی (
قوام‌السلطنه سابق) می‌گردد. در این قسمت به‌سبب برخورد به سازۀ سه‌راهی خط دوی
متروی تهران، مسیر قدیمی آن با کمی انحراف، به سمت غرب هدایت شده است. مجرای قنات پس از عبور از غرب ساختمان
موزه ایران باستان در تقاطع
خیابان سرهنگ سخایی، متمایل به غرب می‌گردد و پس از گذر از زیر محوطۀ
بیمارستان شرکت نفت،
خیابان حافظ را در جایی روبه‌روی
بیمارستان الوند قطع می‌کند و آنگاه از محوطۀ بیمارستان الوند به طرف شمال ادامۀ مسیر می‌دهد و در محلی که کوره یا مجرا،
خیابان جمهوری را در تقاطع
کوچه لاله قطع می‌کند، میلۀ چاهی وجود دارد. مسیر قنات همچنان به سمت شمال ادامه دارد و از جنوب محوطۀ
تالار رودکی می‌گذرد و در زیر
هتل رودکی میلۀ دیگری وجود دارد. پس از گذر از زیر
پارک دانشجو و
تئاتر شهر،
خیابان انقلاب را در
چهارراه ولیعصر قطع می‌کند و در پیاده‌رو غربی
خیابان ولیعصر به طرف شمال ادامۀ مسیر می‌دهد. پس از
چهارراه طالقانی (
تخت‌جمشید سابق) از زیر ساختمانهای غرب خیابان گذر کرده، به طرف شمال غرب ادامۀ مسیر می‌دهد و از
بلوار کشاورز در حدود ۱۰۰متری غرب
خیابان سهیل می‌گذرد و پس از عبور از زیر
بیمارستان پارس،
خیابان دهکده(
میکده سابق) را اریب قطع می‌کند و میلۀ چاهی در محل فروشگاه تعاونی سازمان آب دارد که در حال حاضر مدفون است. این میلۀ چاه حدود ۷۰ متر عمق دارد. مجرای قنات پس از گذر از پارکینگ
سازمان آب،
خیابان حجاب را قطع کرده، وارد
پارک لاله می‌شود؛ مادرچاه قنات سنگلج به ژرفای حدود ۷۵ متر در این محل جای دارد که در حال حاضر مدفون است.
[ویرایش]
طول کل مسیر این قنات حدود ۵۰۰‘۶ متر ثبت شده است.
[ویرایش]
این قنات در گذشته ۳ سنگ (ح ۴۰ لیتر در ثانیه)
و در اندازه‌گیری ۱۳۵۶ ش، برابر با ۱۵۰ لیتر در ثانیه آبدهی داشته است. آبدهی قنات سنگلج در اندازه‌گیری ۱۳۷۵ ش، به ۱۰ لیتر در ثانیه کاهش یافته بود و در حال حاضر به‌علت آب‌بندبودن در چندین نقطه، مظهر آن خشک می‌باشد.
[ویرایش]
آبِ قناتِ سنگلج به‌سبب گذر از لایه‌های رسی، مرغوبیت چندانی نداشته، و در زمان
قاجاریه نیز آب آن به بدی شهرت داشته است و در وصف بدی آن شعرهایی نیز سروده شده بود.
[ویرایش]
[ویرایش]
•
طباطبایی، سارا، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ،برگرفته از مقاله «آب بخش کن» ص۲۷۰.
